SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA W RADOMIU

Ludność żydowska osiedlała się w Radomiu od XVI wieku.  Rozwój osadnictwa nastąpił w XIX wieku wraz z rozwojem przemysłu. Żydzi odgrywali dużą rolę w życiu gospodarczym miasta i stali się istotną częścią społeczności Radomia. W 1827 roku stanowili ok. 23 %  ludności miasta. W 1831 roku założono cmentarz, który został oficjalnie przekazany radomskim Żydom w 1837 roku. W 1848 roku otwarto szpital żydowski. W 1862 roku powstała gmina żydowska, a w 1884 roku zbudowano synagogę. Pod koniec XIX wieku mieszkało w Radomiu ponad 11 tys. Żydów (38% ogółu mieszkańców). Od początku XX w. Radom rozwijał się także jako ośrodek żydowskiej kultury. Działały tu liczne instytucje prowadzące działalność edukacyjno-oświatową. Przed I wojną światową założono jeszywę (1908) i dom starców (1913) oraz 5 bibliotek żydowskich.

W 1921 roku ludność żydowska liczyła ok. 24,5 tys. osób (40% ogółu mieszkańców miasta). Wychodziła prasa żydowska. Tuż przed wybuchem II wojny światowej w Radomiu mieszkało około 30 tys. Żydów. Dekretem z kwietnia 1941 r. w Radomiu utworzono dwa osobne getta. Tzw. „duże getto” znajdowało się w centrum miasta i obejmowało teren tradycyjnej dzielnicy żydowskiej, tj. ulicę Wałową wraz z przyległymi do niej ulicami. Tzw. „małe getto” znajdowało się na ubogim przedmieściu Glinice, gdzie przed wojną zamieszkiwała wspólnie ludność żydowska i katolicka. W gettach znajdowało się ok. 32.000 osób. W 1942 roku deportowano dużą grupę Żydów do obozu zagłady w Auschwitz i znaczną część do obozu zagłady w Treblince. Kolejne deportacje miały miejsce w 1943 roku (do Treblinki) i w 1944 roku (do Oświecimia).

MIEJSCA PAMIĘCI – ŚLADY LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ W RADOMIU

Cmentarz Żydowski przy ul. Towarowej

Jednym z nielicznych dziś śladów po miejscowej społeczności żydowskiej jest nekropolia, położona przy ul. Towarowej koło Ronda Kozienickiego. Przyczyną założenia cmentarza była epidemia cholery z 1831 roku. Cmentarz ten został oficjalnie przekazany radomskim Żydom w 1837 roku. Cmentarz posiadał mur kamienny (1910), ohel iskor (dom modlitw) i bramę wjazdową. Spoczęły tam tysiące radomskich Żydów, a wśród nich rodziny zasłużone dla miasta, żydowscy żołnierze Legionów, Wojska Polskiego i partyzanci. W okresie II wojny światowej Niemcy zniszczyli cmentarz, wywożąc niemal wszystkie płyty nagrobne. Macewy użyto do prac budowlanych na terenie miasta.

W 1989 roku powstał Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego w Radomiu, który we współpracy ze Stowarzyszeniem Pamięci Żydów Radomskich i Ziomkostwem Żydów Radomskich w Izraelu, podjął działania na rzecz odbudowy kirkutu. Od 1992 roku trwały prace nad uporządkowaniem terenu cmentarza. Ogrodzono go murem i zrekonstruowano bramę wjazdową. Odzyskano wiele macew. W 1998 roku wybudowano ohel iskor z symbolicznym grobem i tablicą upamiętniającą członków gmin żydowskich z regionu radomskiego, zamordowanych przez Niemców w latach II wojny światowej. Na cmentarzu umieszczono granitową tablicę upamiętniającą żydowskich żołnierzy poległych w walce o niepodległość Polski w roku 1863 i 1905, w latach 1920-1921 i w 1939 roku. W 2008 roku na teren cmentarza przewieziono kolejne macewy odnalezione podczas prac budowlanych na terenie miasta. Teren kirkutu został ponownie uporządkowany.

W dniu 8 listopada 2010 roku został uroczyście odsłonięty Pomnik - Lapidarium w formie półkolistego muru, w który zostały wmurowane zachowane macewy.

Pomnik na Firleju

Firlej podczas II wojny światowej był miejscem licznych egzekucji. W 2001 roku na cmentarzu komunalnym na Firleju odsłonięto pomnik w kształcie macewy. Na pomniku znajdują się napisy w języku polskim, hebrajskim i angielskim: "Ku wiecznej pamięci Żydów z Ostrowca Świętokrzyskiego, Radomia, Kielc i okolic, zamordowanych na Firleju przez nazistów niemieckich w latach 1942-1945". Pomnik stanął przy głównej alei cmentarza obok monumentu upamiętniającego ponad 15 tysięcy obywateli polskich (nie tylko pochodzenia żydowskiego) rozstrzelanych w czasie wojny na Firleju.

Pomnik przy ul. Podwalnej (dawna Bóżnicza)
Pomnik dłuta Jakuba Zajdensznira poświęcony jest Żydom Radomia Ofiarom Zbrodni Hitlerowskich. Wzniesiony w 1950 roku na miejscu synagogi spalonej podczas II wojny światowej przez Niemców i rozebranej w 1945 roku na polecenie ówczesnych władz miejskich. U podstawy pomnika znajdują się tablice z napisem po polsku i po hebrajsku „Żydom Radomia, ofiarom zbrodni hitlerowskich”.

Tablica przy ul. Kilińskiego 13
Tablica została umieszczona w 1996 roku w miejscu, gdzie w latach 1917-1939 mieściło się Żydowskie Gimnazjum Koedukacyjne Towarzystwa Przyjaciół Wiedzy.

Szpital Żydowski przy ul. Starokrakowskiej 17

Szpital Żydowski założony został w połowie XIX wieku. Prowadzony był przez Żydowską Gminę Wyznaniową w Radomiu. W latach 20. i 30. XX wieku był on drugim co do wielkości szpitalem w mieście. W szpitalu istniał Oddział Chirurgiczny i Oddział Chorób Wewnętrznych. Rolę kuratora szpitala pełnił przez wiele lat Józef Bekerman - radomski społecznik i filantrop, a po nim - jego syn Leon.

Przytułek dla Starców Wyznania Mojżeszowego im. Rodziny Bekermanów w Radomiu przy ul. Warszawskiej 3

Budynek Przytułku dla Starców Wyznania Mojżeszowego im. Rodziny Bekermanów znajdował się przy ulicy Warszawskiej 3. Jego właścicielem była Fundacja Rodziny Bekermanów. Działalność Fundacji dotował Zarząd Gminy Żydowskiej w Radomiu.