Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

"Przywróćmy Pamięć" edycja 2006-2007

BIELSK PODLASKI - Zespół Szkół im. Adama Mickiewicza

Kim jesteśmy

BIELSK PODLASKI - Zespół Szkół im. Adama Mickiewicza

Społeczność żydowska w naszej miejscowości

ORLA

Synagoga w Orli została wybudowana w latach 70-tych XVIII wieku. W XIX wieku przebudowano budynek synagogi, która kilka razy spłonęła. Ujednolicono wówczas elewację w stylu klasycystycznym. W 1928 roku bożnica spaliła się, jednak szybko ją odbudowano. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali synagogę i wykorzystywali ją jako magazyn. Po zakończeniu wojny budynek służył jako magazyn i popadał w ruinę. Przeprowadzony remont dotyczył tylko strony zewnętrznej.

W architekturze synagogi przenikają się renesans i barok. Budynek ma charakter synagogi obronnej. Do wnętrza prowadzi wąski otwór wejściowy. Na frontonie nad wejściem do synagogi widoczny był hebrajski napis: "Jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic tu innego tylko Dom Boży!" Główna sala modlitewna ma kształt prostokąta. Na ścianie wschodniej zachowała się rzeźbiona z polichromiami wnęka po Aron ha-Kodesz. Zachowane zdobienia barokowe.

Stary cmentarz żydowski w Orlej został założony w XVIII wieku, w centrum miasteczka przy synagodze. Ostatni pochówek odbył się tutaj w początku XIX wieku. Podczas II wojny światowej Niemcy doszczętnie zniszczyli cmentarz. Jego powierzchnia wynosiła 0,4 hektara. W chwili obecnej nie zachował się żaden ślad po tym cmentarzu.

BOĆKI

Osadnicy żydowscy zostali sprowadzeni do Bociek w 1568 roku przez Sapiehów, a osiem lat później utworzona została żydowska gmina wyznaniowa. W 1674 roku odnotowano 463 dusze podatkowe - 54% unitów, 25% katolików i 21% żydów, którzy zajmowali się głównie handlem, wyszynkiem alkoholu, rzeźnictwem, kaletnictwem, piekarstwem. Rewizja pól i czynszów w 1764 wykazała w Boćkach 278 mieszczan chrześcijan oraz 54 wyznawców judaizmu. W końcu XVIII wieku na 1.513 mieszkańców było 666 Żydów. Według danych z 1931 w Boćkach zamieszkiwało 1158 katolików, 763 żydów i 421 prawosławnych.
Do gminy żydowskiej w Boćkach należały też sąsiednie niewielkie osady. Ostatnimi rabinami Bociek byli Zelig Ruben Bengis i Joachen Mirski. W czasie II wojny światowej naziści spalili synagogi, zniszczeniu uległy też zabytkowe zwoje Tory z 1768 roku.W Boćkach istniały dwa cmentarze żydowskie.
Na pierwszym z nich najstarszy odnaleziony nagrobek pochodził z 1870 roku. Na terenie tej nekropolii, położonej za kościołem katolickim, w latach powojennych wybudowano dwa bloki mieszkalne. Pozostał jedynie niewielki wzgórek, gdzie znajduje się jeden nagrobek oraz miejsce na ognisko i szopa.Drugi cmentarz - założony w końcu XIX wieku lub w początkach XX wieku - zlokalizowany jest poza miasteczkiem (jadąc w kierunku Siemiatycz w centrum Bociek należy skręcić w prawo). Zajmował on powierzchnię około dwóch hektarów. Obecnie bardzo trudno odnaleźć jakiekolwiek ślady jego granic. Do dziś nie zachowała się żadna macewa, przetrwało jedynie kilka betonowych fragmentów mogił. Cmentarz jest całkowicie rozkopany, widoczne są ślady plądrowania poszczególnych mogił. Niektóre macewy znajdują się... w murze miejscowego cmentarza katolickiego. Jak podaje jeden z mieszkańców Bociek: "na początku 1943 roku ludność Bociek zagoniono do wyrywania macew na cmentarzach żydowskich. Materiał gromadzono w pobliżu Domu Ludowego. Nagrobki były wykorzystywane jako materiał budowlany między innymi do remontu dróg. Po wojnie sytuacja nie zmieniła się, władzom komunistycznym nie przeszkadzało pochodzenie darmowego materiału budowlanego. Część z płyt nagrobnych udało się ks. Michałowi Sokołowskiemu przemycić do remontowanego ogrodzenia cmentarnego". Macewy te znajdują się tam do dziś. Być może w przyszłości uda się z nich zbudować lapidarium. Płyty nagrobne można też odnaleźć na skalniaku w centrum miejscowości oraz w piwnicy jednego z domów, gdzie wykorzystane zostały do prac budowlanych.Innym reliktem żydowskiej przeszłości Bociek jest mykwa, wzniesiona w pierwszej połowie XIX wieku. Niegdyś korzystali z niej nie tylko Żydzi, ale również chrześcijanie. Dziś budynek znajduje się w prywatnych rękach i popada w ruinę.

BIELSK PODLASKI

Na powierzchni 1,5 hektara zachowało się około 100 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1850 roku. Macewy wykonano z marmuru, piaskowca i betonu. Zachowały się inskrypcje nagrobne w języku hebrajskim, jidysz i polskim. Kirkut jest częściowo ogrodzony. Obok cmentarza znajduje się wysypisko śmieci.

CIEKAWOSTKA:

Gród obronny Bielsk strzegący szlaku handlowego na Ruś istniał w tym miejscu już w XII wieku. Strzegł on także terenów przygranicznych na północnych rubieżach Rusi Halicko-Wołyńskiej. W pierwszej połowie XIV wieku Bielsk został opanowany przez Litwę. Pod koniec XIV wieku Bielsk zniszczyli Krzyżacy.
W 1440 roku odbudowany Bielsk otrzymał prawa miejskie.
Pierwsze wzmianki o Żydach żyjących w Bielsku pochodzą z 1487 roku.
Żydzi dzierżawili wówczas myta na komorze celnej w Bielsku.
W 1542 roku wybudowano synagogę.
W 1564 roku oskarżono Żydów o mord rytualny. W trakcie procesu sądowego, król Zygmunt wydał dwa manifesty.
Ostatecznie, w 1564 roku wypędzono wszystkich Żydów z Bielska Podlaskiego.
W 1569 roku, na mocy Unii Lubelskiej, Podlasie weszło w skład Korony Polskiej.
W 1655 roku Bielsk został zniszczony przez Szwedów.
Od 1795 roku Bielsk znajdował się w zaborze pruskim.
W 1802 roku Żydzi zaczęli ponownie osiedlać się w mieście. Podlegali oni gminie żydowskiej z Orlej. Od 1807 roku Bielsk znajdował się w zaborze rosyjskim.
W 1816 roku w mieście żyło 94 Żydów, w 1847 roku 298 Żydów, a w 1897 roku już 4.079 Żydów. Podczas I wojny światowej większość mieszkańców uciekło z miasta przed nadciągającym frontem.
W okresie międzywojennym, w 1921 roku w Bielsku Podlaskim żyło 2.392 Żydów, stanowiąc 49% ogółu mieszkańców.
Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku Bielsk Podlaski zajęły wojska niemieckie. W wyniku zawartych porozumień, Bielsk znalazł się w sowieckiej strefie okupacyjnej.
W czerwcu 1941 roku Bielsk ponownie zajęły wojska niemieckie.
Pod koniec 1941 roku Niemcy utworzyli getto w Bielsku Podlaskim, w którym zgromadzono około 5 tys. Żydów.
W 1942 roku przeprowadzono operację likwidacji getta. Około 200 starych i chorych Żydów rozstrzelano na miejscu, wszystkich pozostałych wywieziono do ośrodka zagłady w Treblince. W okolicy Bielska Podlaskiego działała polska i sowiecka partyzantka. W lipcu 1944 miasto zostało wyzwolone roku przez armię sowiecką. Podczas działań wojennych zniszczeniu uległo 70% zabudowy miejskiej.

Co robimy w ramach projektu

- Zdobycie wiedzy o miejscach związanych z kulturą żydowską w naszej okolicy;
- Opracowanie szlaku turystyki rowerowej po miejscach pamięci;
- Uporządkowanie cmentarza żydowskiego w mieście;
- Nawiązanie współpracy z muzeum w celu zorganizowania zajęć dla uczniów;
- Opracowanie księgi pamięci miejsc związanych z Żydami w naszej okolicy;

Co planujemy na kolejnym etapie projektu

Jest to naszą tajemnicą...;)

Z czego jesteśmy szczególnie dumni

1.Przystąpienie do programu ,,Przywrócmy Pamięć''2.Wyjazd do Orli3.Wyjazd do Bociek
4.Zorganizowanie wyprawy edukacyjnej w Bielsku Podlaskim
5.Szkolenie w naszej szkole w Bielsku Podlaskim
6.Spotkanie z regionalistą Zbigniewem Romaniukiem
7.Wojewódzkie szkolenie na Uniwersytecie w Białymstoku.