home aktualności o nas o dziedzictwie projekty partnerzy nieruchomości
     

   
  II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej w Zamościu  
   start        program        szkolenia        galeria        media o nas        poprzednie edycje programu        kontakt    
     
"Przywróćmy Pamięć" edycja 2007-2008

WASILKÓW - Gimnazjum im. Ks. Wacława Rabczyńskiego linia

Kim jesteśmy

WASILKÓW - Gimnazjum im. ks. Wacława Rabczyńskiego

Nasz projekt nazywa się: "Wasilków - miasto wielokulturowej harmonii"

Koordynatorami projektu są Katarzyna Rybnik i Mariusz Sokołowski

" Miejmy świadomość całej wagi dzisiejszego dnia, bo dzisiaj w gościnnych murach Bulonii nad Morzem spotkali się nie Francuzi z Anglikami, nie Rosjanie z Polakami, lecz ludzie z ludźmi (...)"

Ludwik Zamenhof

 

 

Społeczność żydowska w naszej miejscowości

Żydzi w Wasilkowie (1565 - 1939)

Pierwsza archiwalna informacja dotycząca obecności Żydów w Wasilkowie pojawia się w 1565 r., czyli w momencie kiedy miejscowość znajdowała się na miejscu tzw. ostępu Puszczy Kryńskiej i na ponad rok przed przyznaniem przez Zygmunta Augusta w 1566 r. prawa magdeburskiego. W dokumencie tym również po raz pierwszy Wasilków otrzymał miano miasta, chociaż formalnie nie posiadał jeszcze miejskich uprawnień. Cała sprawa odnosiła się do sporu, który toczyli mieszkańcy „wschodzącego” miasteczka z żydowskim arendarzem z Bielska lub starostwa bielskiego, a którego oskarżyli „o zabranie przeszłej zimy 120 kwart horełki” (1). Wspomniany incydent nie jest dowodem na to, że w tym momencie doszło do zasiedlenia miasteczka przez ludność mojżeszową, ale pozwala domniemywać, że pierwsi Żydzi osiedlający się na terenie starostwa wasilkowskiego byli arendarzami okolicznych karczm.

Prawdopodobnie geneza osadnictwa żydowskiego w Wasilkowie sięga około połowy XVII wieku, kiedy to pojawiają się pierwsze, niesformalizowane w postaci samodzielnej gminy, próby zamieszkania przez starozakonnych na terenie miasta. W liście sejmu Żydów Korony do kahału grodzieńskiego z 1653 r. wymieniono Wasilków „w którym niedawno osiedlili się Żydzi [z] Choroszczy” (2). Zapewne znaczny wpływ na przyrost liczby wyznawców judaizmu, miały ambitne aspiracje starosty Jana Mierzeńskiego, który chciał ożywić gospodarkę miasta tworząc lokalny ośrodek handlowy (3). Fundacja miasteczka obdarzonego licznymi przywilejami i fiskalnymi zwolnieniami oraz nie stosowanie piętnującego aktu „de non tolerandis Judaeis” były wystarczającymi zachętami dla przyciągnięcia „przedsiębiorczej” mniejszości. Zasiedlała ona najczęściej zachodnią pierzeję wasilkowskiego rynku i teren za nią. Żydzi wybudowali tam bóżnicę i budynki kahalne. Konsekwencją żydowskiej proweniencji wspomnianego kwartału miasta jest fakt, że ulica przy której stała niegdyś mykwa do dzisiejszego dnia nosi nazwę Łaziennej. Podobnie jak w innych okolicznych miastach Żydzi w Wasilkowie zamieszkiwali głównie rynek i jedną ulicę, co wynikało przede wszystkim z funkcji ekonomicznych przypisywanych tej ludności (4). Według ustaleń Przemysława Czyżewskiego w 1781 r. na 21 posiadaczy intratnych posesji na placu rynkowym 13 (62 %) było wyznania mojżeszowego. Podobnie rzecz się miała na ulicy Mostowej (dzisiejszej Białostockiej), gdzie wśród 15 podatników zarejestrowano 11 Żydów (73 %) (5).

Od roku 1694 mówi się o istnieniu sformalizowanej diaspory żydowskiej w Wasilkowie, w postaci tzw. przykahałku (6). Pośrednio poświadcza o jego istnieniu pierwsza pisemna wzmianka pochodząca z 1714 roku. Rolę gmin zwierzchnich nad społecznością żydowską zamieszkującą tereny Podlasia sprawowały kahały grodzieński i tykociński. Przed 1614 r. wybuchł między nimi spór o prymat i kontrolę nad podlaskimi przykahałkami: Zabłudowem, Choroszczą, Gródkiem oraz Wasilkowem. Pomimo tego, że konfrontację o „palmę pierwszeństwa” decyzją sejmu Żydów Korony z 1653 r. wygrał Tykocin, Wasilków jak poświadczają źródła, pozostał pod bezpośrednią kuratelą Grodna. Natomiast miejscowemu przykahałkowi podlegali z kolei tzw. partykularze, którzy na co dzień parali się handlem w dzierżawionych na mocy prawa o propinacji karczmach (m.in. w Studziankach, Dąbrówkach, Woroszyłach czy Wólce) (7).

Warunkiem koniecznym powstania gminy żydowskiej była zgoda na budowę bóżnicy i cmentarza. Pierwsze pisemne wzmianki „o szkole i mogiłkach żydowskich” w miasteczku datuje się na 1781 rok. Natomiast drewniana synagoga w której modlili się Żydzi do II wojny światowej, według ustaleń Artura Markowskiego, została zbudowana w 1832 roku. Najstarszym zaś znanym rabinem, jak podaje „Wasilkowska Księga Pamięci” autorstwa Leona Mendelewicza, był Abraham Dawid Margulies, który sprawował tą zaszczytną funkcję na przełomie XVII i XVIII wieku (8).

Dziewiętnasty wiek to okres stopniowego wzrostu demograficznego w Wasilkowie, zwłaszcza wśród ludności mojżeszowej, która w końcu XIX w. stanowiła prawie 40% mieszkańców. Przy czym pierwsza połowa XIX wieku charakteryzowała się tym, że wraz regresem gospodarczym (jeszcze w 1857 r. działały jedynie dwa zakłady włókiennicze) zmalała również liczba ludności (9). Druga połowa wieku cechowała się eksplozją demograficzną i uwarunkowaną politycznie koniunkturą gospodarczą. Wykształciła się również specyficzna, chociaż typowa dla naszych terenów, struktura gospodarcza w Wasilkowie, która była odzwierciedleniem podziałów religijnych i narodowościowych. Mieszkańcy dzielili się na dwie zbiorowości: chrześcijan – rolników i Żydów – handlowców. Poza tym Żydzi byli właścicielami większości fabryk, tartaków oraz sklepików. Również znaczny odsetek wśród robotników wasilkowskich fabryk stanowili Żydzi. Byli to nierzadko wypędzeni z głębi Cesarstwa Rosyjskiego na mocy ukazów o strefie osiedleńczej – tzw. litwacy (10). Wasilków w XIX wieku „funkcjonował jako specyficzna formacja społeczno – gospodarczo – przestrzenna (sztełt)” (11).

Za rozwojem demograficznym i gospodarczym społeczności wasilkowskiego sztełt, w parze nie szła poprawa warunków sanitarnych i mieszkaniowych. W l895 r. na 601 domów, tylko cztery były murowane. Artur Markowski wyróżnił dwa typy domów: chrześcijański i żydowski. Nie różniły się one prawie zupełnie pod względem konstrukcji, lecz o ich odmienności decydowały charakterystyczne dodatki. Były o tzw. kuczki (szałasy budowane na święto Sukkot) lub też rozmaitego kształtu i rodzaju przybudówki, w których mieściły się warsztaty tkackie czy też małe sklepiki (12). „Drewniany Wasilków” był przyczyną licznych pożarów, z których największe straty przyniósł ten z 1895 roku. Winną wybuchu pożaru, miała być według policyjnych źródeł, Żydówka Rajchla Berszgorn mieszkająca w domu przy ulicy Dwornej, a bezpośrednią przyczyną pożaru był nieszczelny komin (13). Niewykluczone, że był to okres wzmożonego rozpowszechniania się negatywnych stereotypów dotyczących ludności żydowskiej, co ułatwiało znalezienie winnego. Za wielki pożar w sąsiednim Białymstoku w 1753 r. obwiniono również lokalnych wyznawców judaizmu, który jak podają źródła, miał powstać „z okazji kurzenia gorzałki przez Żyda” (14). Bilans strat był tragiczny zwłaszcza dla ludności żydowskiej. Dziewięć z dziesięciu ofiar śmiertelnych stanowili Żydzi, a 64 % zniszczonych domostw należało do wyznawców judaizmu. Stracili oni również drewniany dom modlitwy (15). Te dotkliwe straty zmobilizowały ludność żydowską, przeprowadzili zbiórkę pieniędzy i reaktywowali straż pożarną w Wasilkowie. Do inicjatywy włączyli się również rolnicy chrześcijańscy, którzy mieli użyczać koni. „Była to jedna z sytuacji, kiedy mieszkańcy miasteczek jednoczyli się w obliczu zagrożenia i bez względu na religię, narodowość czy poglądy wspólnie stawali do walki” (16) – napisał Artur Markowski.

W Wasilkowie można było zaobserwować, zgodnie z rozpowszechnionym na ziemiach polskich stereotypem (17), wielką pobożność wśród wyznawców judaizmu. Zimą 1880 r. Szaja Mowszowicz Kane przeznaczył jeden z posiadanych budynków mieszkalnych na dom modlitwy, ponieważ w jednej synagodze trudno było pomieścić wszystkich wiernych (18). Natomiast murowany „Beit ha Midrasz” ufundowali w 1895 r. Abram Barasz i Berk Kawenoki (19).

W okresie międzywojennym liczba Żydów w Wasilkowie spadła. Według powojennego spisu powszechnego z 1921 r. na 3903 mieszkańców miasta 514 określiło się jako Żydów (13 %), natomiast 950 (24 %) jako wyznawców judaizmu. Część Żydów deklarowało prawdopodobnie narodowość polską, być może część białoruską. Zapewne duży wpływ na taki rozkład narodowościowo – religijny miała postępująca asymilacja wśród ludności mojżeszowej. Dwa lata przed wybuchem II wojny światowej na 5100 mieszkańców Żydów żyło w mieście 950 (20).

 

                                                       Mariusz Sokołowski


 1. Cyt. za P. Czyżewski, Sztełt – wspólne dziedzictwo. Szkice z dziejów ludności żydowskiej Europy Środkowo – Wschodniej, Białystok 2003, s. 67.

 2. Tamże, s. 68.

 3. „Istniało przekonanie o konieczności osadnictwa żydowskiego dla nabrania czy utrzymania charakteru handlowego osady”. Zob. J. Maroszek, Targowiska wiejskie Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Białystok 1990, s. 171.

 4. A. Leszczyński , Żydzi Ziemi Bielskiej od połowy XVII w. do 1795 r., Wrocław 1980, s. 62 -63.

5. P. Czyżewski, Sztełt …, s. 69.

6. L. Mendelewicz, Wasilkower Memorial Book, Melbourne 1990, s. 13.

7. P. Czyżewski, Sztełt…, s. 70 – 71.

8. Tamże, s. 69.

9. Wasilków. Miasto renesansowej harmonii, pod red. J. Maroszka, Wasilków 2006, s. 167 i n.

10. A. Dobroński, Historia miasta, Białystok 2001, s. 91.

11. Wasilków…, s. 187.

12. Tamże, s. 189.

13. P. Czyżewski, Ogień na całą długość miasta, „Gazeta Wasilkowska”, 1996, nr 12.

14. Cyt za A. Dobroński, Białystok..., s. 37.

15. Wasilków…, s. 192.

16. Tamze, s. 200.

17. A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 2005, s. 38.

18. Wasilków…, s. 195.

19. T. Wiśniewski, Bóżnice Białostocczyzny, Białystok 1992, s. 203.

20. Wasilków…, s. 343.

Co robimy w ramach projektu


„Wasilków - miasto wielokulturowej harmonii”

 

Odkrywanie wielokulturowej historii miasta i okolic:

  • stworzenie dokumentacji związanej z obecnością Żydów w Wasilkowie (wywiady z mieszkańcami, dokumentacja fotograficzna zabytków miasta);
  • wycieczki edukacyjne śladami wielokulturowości w Wasilkowie;
  • wycieczka „Szlakiem Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku”;
  • wycieczka śladami wielokulturowości na Podlasiu (synagoga w Tykocinie – Zespół Monasteru Zwiastowania Najświętszej Marii Panny oraz muzeum ikon w Supraślu – Krynki – meczet tatarski w Kruszynianach);

Poznawanie tradycji i kultury żydowskiej:

  • zorganizowanie festiwalu kultury żydowskiej (prezentacja multimedialna, referaty uczniów dotyczące najważniejszych świąt żydowskich, pokaz filmów, prezentacja etnicznej i współczesnej muzyki żydowskiej)
  • zaproszenie „gościa” (ekspertów);

Opieka nad cmentarzem żydowskim:

  • wykład dotyczący zwyczajów i obrządków pogrzebowych w judaizmie;
  • uporządkowanie terenu, wyczyszczenie macew;
  • dokumentacja;

Promocja aktywności uczniów i przywracanie pamięci o wielokulturowej przeszłości miasteczka:

  • wystawy;
  • ulotki;
  • artykuły w lokalnej prasie;

 
   
   
   


   
 
 


Polecamy
  MATERIAŁY EDUKACYJNE DLA UCZNIÓW   
  MATERIAŁY EDUKACYJNE DLA NAUCZYCIELI   
 

LOGO FUNDACJI - zachęcamy do umieszczania go w Państwa materiałach

 
  Ulotka programu "Przywróćmy Pamięć", edycja 2007-2008  
  POROZMAWIAJMY - EUROPEJSKIE DEBATY O WARTOŚCIACH  
  DZIAŁANIA PROWADZONE PRZEZ UCZESTNIKÓW W 2008 R.  
  DOBRE PRAKTYKI 2007/2008  
  Dobre Praktyki Programu "Przywróćmy Pamięć" 2015-2016  


   
  Gazeta Wasilkowska opisała nasze działania w ramach projektu i ambitne plany na przyszłość  
  Galeria
 
 

 




   
  mapka  
   
zachodniopomorskie lubuskie pomorskie wielkopolskie kujawsko - pomorskie dolnośląskie warmińsko - mazurskie podlaskie mazowieckie łódzkie opolskie lubelskie śląskie świetokrzyskie małopolskie podkarpackie

   
  Podaj swój adres e-mail, aby otrzymywać informacje o programie "Przywróćmy Pamięć"  
   
   


copy