Cmentarz żydowski przy ulicy Złotej

Cmentarz, przy którym się znajdujemy, został założony na początku XIX wieku, dokładniej
 – w 1808 roku. Jest jednym z największych cmentarzy żydowskich w Polsce, w większości porośnięty lasem i bujną roślinnością. Na powierzchni 9,5 ha zachowało się około 4500 nagrobków pochodzących z XIX i XX wieku. Inskrypcje wykonane są w języku polskim i hebrajskim. Na uwagę zasługuje ohel cadyka Pinchasa Menachema Eliezera Justmana zmarłego w 1920 r., który jest corocznie odwiedzany przez chasydów z całego świata. Spoczywa w nim także syn cadyka Icchak Meir Justman.

Teren cmentarza jest częściowo ogrodzony murem. Jest on sporadycznie odwiedzany, pozostaje przy tym zaniedbany, zarośnięty drzewami i gęstymi zaroślami. Podczas II wojny światowej cmentarz został częściowo zdewastowany, jednak przetrwał w relatywnie dobrym stanie do końca wojny. Na terenie nekropolii Niemcy przeprowadzali liczne egzekucje Żydów z tutejszego getta. Chowano tu także ciała Żydów pomordowanych w mieście.

Na jego terenie znajduje się pomnik wzniesiony na zbiorowej mogile rozstrzelanych w 1943 r. Żydów z getta częstochowskiego. Napis na pomniku głosi: „Bratnia mogiła setek ofiar małego getta i obozu Hasag, których życie w 1943 r. przecięła zbrodnicza ręka okupanta. Cześć ich pamięci”. Drugi pomnik wzniesiono ku czci poległych członków Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Ostatni oficjalny pochówek odbył się tu w 1970 roku. Dzięki staraniom Fundacji Rodziny Nissenbaumów w 1984 r. odremontowano przedni fragment muru ogrodzenia wraz z bramą wejściową, a w 1986 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. W 1988 r. przeprowadzono inwentaryzację cmentarza.

 

Gmach filharmonii - NOWA SYNAGOGA W CZĘSTOCHOWIE

 

Nowa Synagoga w Częstochowie (ul. Wilsona 16) była zwana także Deutscher Schule, ponieważ została wybudowana przez przybyłych do miasta niemieckich Żydów. Powstała w latach 1899–1909 przy ówczesnej ul. Aleksandrowskiej. Prace budowlane nadzorował komitet, na czele którego stali zamożni Żydzi częstochowscy Henryk Markusfeld i Henrich Templ.

Podczas II wojny światowej już we wrześniu 1939 r. Niemcy zdewastowali i ograbili synagogę, a następnie 25.12.1939 r. spalili. Przez długie lata po wojnie zachowane były jej ruiny. W 1955 r. ówczesne władze miejskie podjęły decyzję o budowie w tym miejscu Filharmonii Częstochowskiej.

Na gmachu Filharmonii znajduje się pamiątkowa tablica pamiątkowa z napisem w języku polskim, angielskim, hebrajskim i jidysz: „W tym miejscu wznosiła się "Nowa Synagoga", która została spalona przez hitlerowskich barbarzyńców 25.12.1939 r. Akt ten był początkiem zagłady Żydów w Częstochowie. Na szczątkach Nowej Synagogi zbudowany został gmach Państwowej Filharmonii”.

 

Groby masowe i tablica pamiątkowa

Znajdujemy się właśnie przy ulicy Kawiej 22. To właśnie w tym miejscu podczas likwidacji Dużego Getta jesienią 1942 roku pochowano nawet do 2500 osób. Początkowo zwłoki były wrzucane do dołów po wapnie, później jednak zostały one poszerzone, a na ich miejsce przygotowano dwa ogromne groby. Warto dodać, że kiedyś ulica Kawia była graniczną uliczką getta.

Tuż obok napotykamy tablicę upamiętniającą Libę Gelbart – ortodoksyjną Żydówkę, która
w przeczuciu likwidacji getta nakazała swoim dzieciom ucieczkę, a sama wraz z innymi mieszkańcami kamienicy ukryła się w piwnicy. Po przypadkowym zlokalizowaniu kryjówki przez hitlerowców, wszyscy ukrywający się zostali na miejscu rozstrzelani, a potem wrzuceni do dołu, czyli masowego grobu, o którym już wspominaliśmy.

 

Szpital żydowski przy ulicy Mirowskiej 15

Jesteśmy właśnie przy ulicy Mirowskiej 15. Znajdujący się za naszymi plecami budynek to zbudowany w latach 1909-1913 żydowski szpital, który bez zarzutu pełnił swoje funkcje do wybuchu II Wojny Światowej. Powstał on z inicjatywy Żydowskiego Towarzystwa „Dobroczynność”
i społeczności częstochowskich Żydów.

Otwarcie szpitala nastąpiło 16.11.1913 roku. W chwili otwarcia placówka liczyła 50 łóżek
i miała służyć wszystkim mieszkańcom bez względu na wyznanie. Szpital posiadał oświetlenie elektryczne, urządzenia wentylacyjne, centralne ogrzewanie i instalację wodociągowo-kanalizacyjną. Jak na owe czasy zainstalowane urządzenia świadczyły o wysokim standardzie szpitala. Był on jednym z najnowocześniejszych budynków miasta przed II Wojną Światową.

Podczas II wojny światowej Niemcy wymordowali lekarzy i personel medyczny szpitala. Na bocznej ścianie stojącego w tym miejscu obecnie budynku Miejskiego Szpitala Zespolonego znajduje się tablica pamiątkowa.

 

Mykwa

Znajdujemy się teraz przy ulicy Garibaldiego 18. W pierwszej połowie XX wieku funkcjonowała tu mykwa, czyli zbiornik z bieżącą wodą  dla naczyń i osób, które zaciągnęły jakiegoś rodzaju nieczystość rytualną, oraz dom Gminy Żydowskiej z oficynami. Murowany budynek z cegły powstał w 1909 r. w stylu eklektycznym o cechach neoromańskich. Do 1964 r. pełnił funkcję siedziby Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Częstochowie.

W budynku mykwy z inicjatywy Stowarzyszenia Historycznego Żydów Miasta Częstochowy miało powstać Centrum Kultury Żydowskiej – Mykwa. Projekt, który miał uzyskać dofinansowanie z urzędu marszałkowskiego, ale niestety przepadł z powodów formalnych.

 

Miejsce mogiły masowej

Odwiedzamy dziś również ulicę Mostową, przy której w dniach od 26 czerwca
do 5 lipca 1943 r. niemieccy żandarmi rozstrzelali około 140 Żydów z tzw. małego getta. Zwłoki zakopano w miejscu zbrodni.

 

Aguda

Znajdujemy się właśnie przy ulicy Katedralnej 13, gdzie w okresie międzywojennym funkcjonowała Aguda. Partia prowadziła własny sekretariat, ale nie posiadała etatowych działaczy; liczyła też 325 członków.

By przybliżyć działalność i poglądy osób należących do Agudy należy wspomnieć, iż jej zwolennicy uważali, że kwestię żydowską należy rozpatrywać jedynie w kontekście wyznania, dlatego przeciwstawiali się nacjonalistom i syjonistom. Palestyna w ich oczach była Ziemią Świętą, zatem za bezbożne uznawali wszelkie akcje polityczne, mające na celu utworzenie państwa żydowskiego.
W programie Agudy znalazło się stwierdzenie: „módl się za pokój i pomyślność państwa”. Świadczyło to o stosunku do młodej państwowości polskiej, której ustawodawstwo uznano na równi z zasadami życia religijnego. Wyrażano tym samym lojalność wobec rządu.

 

STARA SYNAGOGA W CZĘSTOCHOWIE

Pierwsze informacje na temat starej synagogi w Częstochowie (ul. Nadrzeczna 32, róg ulicy Mirowskiej) pochodzą z 1765 roku.

W 1872 r. z inicjatywy ówczesnego prezesa częstochowskiej gminy żydowskiej Leibela Kohena przeprowadzono rozbudowę i kapitalny remont budynku.

W latach 1928–1929 z inicjatywy rabina Nahuma Asza przeprowadzono kolejny remont budynku według planu przygotowanego przez prof. Pereca Willenberga, absolwenta Akademii Sztuk Pięknych.

Po wybuchu II wojny światowej, tak jak i inne synagogi, również częstochowską Starą Synagogę zdewastowali Niemcy. Nastąpiło to 25 września 1939 r. W 1943 r. Niemcy wysadzili ją w powietrze podczas poszerzania drogi dojazdowej do elektrowni i więzienia przy ul. Mirowskiej.

 

Pomnik częstochowskich Żydów

Podczas II wojny światowej na placu przy ul. Strażackiej w Częstochowie znajdował się przystanek kolejowy Warta. To stąd w dniach 22.09–07.10.1942 r. Niemcy wywieźli z miasta 40 tys. Żydów. Wszyscy oni trafili do komór gazowych w niemieckim obozie zagłady dla Żydów w Treblince.

                20.10.2009 r. odbyło się odsłonięcie monumentu poświęconego pamięci 40 tys. częstochowskich Żydów.

Pomnik odsłonili: przedstawiciel prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego– Ewa Juńczyk-Ziomecka, prezydent Częstochowy – Tadeusz Wrona, wspomniani: Zygmunt Rolat i Samuel Willenberg, Arye Edelist – przewodniczący Związku Żydów Częstochowian w Izraelu, Henry Asulina – przedstawiciel najmłodszego pokolenia Żydów częstochowian, wnuk Zygmunta Rolata.

                                                                                                                                                            

Tablica na ul. Olsztyńskiej 28

Tablica upamiętniająca ofiary „krwawego poniedziałku” - rozstrzelanych 4 września 1939 r. w tym miejscu przez hitlerowców. Wśród poległych znalazła się także ludność wyznania mojżeszowego.

 

Tablica pamiątkowa – plac Bohaterów Getta 1/3

Tablica poświęcona pamięci Żydów częstochowskich, wymordowanych przez oprawców hitlerowskich oraz upamiętniająca bohaterów Żydowskiej Organizacji Bojowej poległych w walce z okupantem niemieckim w latach 1939-1945.

 

Tablica pamiątkowa – ul. Filomatów 30/32

Tablica upamiętniająca Żydowski Obóz Pracy Niewolniczej w zakładach Hasag – Pelcery w latach 1942 – 1945.

 

Getto w Częstochowie

 9 kwietnia 1941 r. Stadthauptmann Częstochowy Waendler ogłosił rozporządzenie (z datą 7 kwietnia) o utworzeniu zamkniętej dzielnicy żydowskiej w mieście. Proces przesiedlania Żydów odbywał się w tempie przyśpieszonym; już 17 kwietnia żydowscy policjanci stanęli na granicach getta nie wypuszczając nikogo bez specjalnych zezwoleń. Ostateczne zamknięcie getta nastąpiło 23 kwietnia 1941 roku.

W częstochowskim getcie zgromadzono około 40 tys. Żydów (przed likwidacją w dzielnicy znajdowało się 48 tys. osób). Opuszczanie terenu getta było karane śmiercią, która groziła również za każde najmniejsze naruszenie przepisów porządkowych. Całkowicie zakazano jakichkolwiek kontaktów z ludnością polską. Żydów odizolowano gospodarczo, społecznie, politycznie i kulturowo. Bieda, niedożywienie i zimno były powodem chorób epidemicznych. Od tyfusu i innych chorób zmarło ponad 400 osób. W 1941 r. rozpoczęły się wywózki żydowskich robotników do budowy fortyfikacji obronnych na granicy Generalnego Gubernatorstwa z terenami okupowanymi przez ZSRS. Później wywózki kierowały się do fabryki amunicji w Skarżysku-Kamiennej i Bliżynie. Ogółem w 1941 r. z Częstochowy wywieziono około 3 tys. Żydów.