"Przywróćmy Pamięć" edycja 2006-2007

SZYDŁOWIEC - Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. WOP

Kim jesteśmy

Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. WOP

שידלוביץ

Nasz projekt "אבנים ידברו " ("Kamienie mówić będą...") realizujemy w ramach zajęć judaistycznego koła zainteresowań, które powstało w naszej szkole z inicjatywy pani profesor Moniki Łukomskiej-Bekiel, nauczycielki języka polskiego.

 

Dlaczego realizujemy projekt

Parafrazując słowa Izaaka Bashewisa Singera możemy powiedzieć: 

„Kiedy mówimy: Szydłowiec, to oczami duszy widzimy dawny, żydowski Szydłowiec. Widzimy żydowskie ulice, kramy, bóżnice, domy nauki, targowiska, podwórka pełne żydowskich mieszkańców. Jak możliwe jest istnienie polsko-żydowskiego miasteczka bez bóżnicy i domu nauki? Czy możliwy jest piątek bez parującej łaźni rytualnej, bez żydowskich kobiet, które pieką chałki i wstawiają do pieca szabasowy czulent? Trudno sobie wyobrazić, że wszystko to nagle zamieniło się w popiół.”

Nie możemy, a przede wszystkim nie chcemy zapomnieć o tej, jakże barwnej przeszłości naszego miasta.  Chcemy, aby Żydzi szydłowieccy żyli w pamięci i wspomnieniach ludzi, chcemy „przywrócić pamięć” o dawnych sąsiadach.

Społeczność żydowska w naszej miejscowości

Ludność żydowska przez wieki dominowała wśród mieszkańców Szydłowca. Pierwsze wzmianki o Żydach w Szydłowcu pochodzą z 1584 roku. W źródłach najpierw pojawia się Żyd Przasnysz, a rok później Abram Sowa. Te nieliczne wzmianki świadczą o niewielkiej liczbie ludności wyznania mojżeszowego w Szydłowcu do połowy XVII wieku.Sytuacja zmieniła się w drugiej połowie XVII wieku. Liczba ludności wyznającej mozaizm znacznie się zwiększyła. Napływ ludności żydowskiej, jak sugerują niektórzy historycy, związany był z wydarzeniami, które objęły Ukrainę podczas powstania Bohdana Chmielnickiego.  W drugiej połowie XVII w liczba ludności miasta znacznie spadła w wyniku zaraz, głodu i rabunków. W związku z tym Dominik Mikołaj Radziwiłł, wydał uniwersał, w którym informował, że w Szydłowcu jest dostatek wolnych domów. W ten sposób starał się o przyciągnięcie do miasta nowych osadników. Wówczas do miasta zaczęli napływać, rzemieślnicy i kupcy żydowscy. W 1716 roku w Szydłowcu mieszkało już 20 rodzin wyznania mojżeszowego[1] z czego większość w samym Szydłowcu. Liczna starozakonnych w Szydłowcu stale wzrastała. Do kahału szydłowieckiego należeli także Żydzi z Jastrzębia, Skrzynna, Wierzbicy, Wąchocka oraz kilkudziesięciu osad powiatów opoczyńskiego, radomskiego i sandomierskiego[2].

Wraz ze wzrostem ludności żydowskiej wzrastała jej rola w życiu gospodarczym Szydłowca. Między 1819 a 1913 rokiem nastąpił znaczny przyrost liczby mieszkańców Szydłowca, w tym ludności żydowskiej.Niestety niewiele wiemy o początkach działalności gminy szydłowieckiej. Podstawą do założenia i działalności kahału  było zezwolenie nazywane żydowskim przywilejem lokacyjnym. Zezwolenia te wydawane były przez władze królewską lub dominialną. W 1711 roku, właściciel miasta Michał Antoni Radziwiłł rozpoczął starania o uzyskanie zgody biskupa krakowskiego na wybudowanie bóżnicy. Oficjalnie gmina żydowska w Szydłowcu powstała w 1711 roku. Wybudowano wówczas bóżnicę i założono cmentarz, potem również łaźnię rytualną (mykwę) .

Niewiele wiemy o rabinach szydłowieckich w początkach istnienia gminy. Prawdopodobnie pierwszym rabinem gminy żydowskiej w Szydłowcu był Meir Ben Izaak Eisenstadt. Osoba ciesząca się wielkim autorytetem. Po nim stanowisko rabina objął jego syn Elizar (połowa XVIII wieku). 1 stycznia 1879 roku  rabinem Szydłowca został przybyły z Warszawy Josek Goldblum W 1893 został jednak odwołany ze stanowiska. Kolejnym rabinem był Nusym Dawidowicz Rabinowicz. Został on zatwierdzony na stanowisko rabina w 1912 r. Jego ojciec był także rabinem w Szydłowcu. Funkcję rabina w dwudziestoleciu pełnił Chaim Rabinowicz. 

Ludność żydowska w Szydłowcu mieszkała w dużym skupisku i zajmowała centralną część miasta, nazywaną przez ludność katolicką „Miastem Żydowskim”. Większość Żydów mieszkała przy Rynkach i otaczających je uliczkach. Najwięcej Żydów mieszkało przy placu: Małym, Wolności i Targowym oraz przy ulicach: Bóżniczej, Rabinowej, Krótkiej, Małej, Ogrodowej, Poprzecznej, Przechodniej, Radomskiej i Zachodniej.[3] Produkcja rzemieślników z Szydłowca służyła przede wszystkim zaspokojeniu potrzeb miejscowej ludności.[4]  W Szydłowcu, podobnie jak i w innych małych miasteczkach, obowiązywał tradycyjny model życia religijnego. Podstawowym obowiązkiem każdego Żyda było ożenić się i mieć dzieci. Duży wpływ na życie rodzinne miały przepisy religijne. Tradycja nakazywała, aby dzieci wychowywać w szacunku do rodziców, starszych i uczonych.[5] [6]Życie społeczności żydowskiej było pracowite i monotonne. Rzemieślnicy i sklepikarze większość czasu spędzali  w swoich sklepach i warsztatach.

Szydłowiec został zajęty przez wojska niemieckie 8 września 1939 roku. Natychmiast po wkroczeniu do miasta niemieccy żołnierze rozpoczęli prześladowania ludności żydowskiej. Jedną z form znęcania się był zmuszenie szydłowieckich Żydów, ubranych w szaty religijne do zamiatania ulic miasta. 23 listopada 1939 roku ogłoszono rozporządzenie, na mocy którego każda osoba pochodzenia żydowskiego miała nosić na prawym ramieniu białą opaskę z gwiazdą Dawida.[7]  Prawdziwą tragedią dla Żydów szydłowieckich był rozkaz z sierpnia 1940 roku nakazujący skierowanie robotników przymusowych do pracy w obozie w Józefowie nad Wisłą.Reakcją na coraz dotkliwsze represje Niemców wobec Żydów, było ożywienie życia religijnego. Adam Finkler wspomina: [8]  [9]. Dzielnica zamknięta powstała dopiero w drugiej połowie 1942 roku.Los Żydów w Szydłowcu nie był początkowo najgorszy. Przed wybuchem wojny Szydłowiec liczył pawie 8 tysięcy  Żydów. Jednak już w 1941 roku było ich w Szydłowcu prawie 15 tysięcy. Do miasta napływali zbiegowie z innych miast.W miarę upływu czasu sytuacja ludności żydowskiej w Szydłowcu systematycznie pogarszała się. Duży wpływ na pogorszenie warunków bytowych w szydłowieckim getcie miało przeludnienie, które w efekcie doprowadziło do epidemii tyfusu.20 stycznia 1942 r. w Wansee koło Berlina odbyła się konferencja, w czasie której dopracowano zagadnienia techniczne dotyczące „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Terminem tym określano eksterminację wszystkich Żydów na obszarach zależnych od Niemiec. Na terenie generalnego Gubernatorstwa akcja ta otrzymała kryptonim „Aktion Reinhardt”. Sztab akcji mieścił się w Lublinie.  Niemcy, aby „usprawnić” proces zagłady Żydów, rozpoczęli przesiedlenia mieszkańców mniejszych gett do miejscowości leżących przy drogach kolejowych. W związku z tym na przełomie sierpnia i września 1942 roku do Szydłowca przyjechali Żydzi z Wolanowa, Wierzbicy i Skaryszewa. Tym sposobem liczba ludności wyznania mojżeszowego w Szydłowcu wzrosła do ponad 16000.Getto w Szydłowcu zostało zlikwidowane przez Niemców 23 września 1942 roku. Akcja prawdopodobnie przebiegała podobnie jak w innych gettach na terenie GG.Dzielnica zamknięta została szczelnym kordonem, a jej  mieszkańców skupiono (o ironio!) na Placu Wolności. Po uformowaniu kolumny popędzono na stację kolejową oddaloną od miasta o 5 kilometrów. Na miejscu wymordowano pacjentów szpitala epidemiologicznego, po drodze strzelano do starców, dzieci i wszystkich tych, którzy nie byli wstanie dość szybko maszerować. [10] Masowa deportacja do Treblinki nie zakończyła martyrologii Żydów szydłowieckich. Niemcy zdawali sobie sprawę, że wielu Żydów uciekło z miasta i ukrywa się w okolicznych wsiach i las. Dlatego też 10 listopada 1942 roku ukazało się rozporządzenie tworzące na terenie dystryktu tzw. getta wtórne. Wśród wyznaczonych miast znalazł się również Szydłowiec. Część Żydów uwierzyła Niemcom i powróciła do miasta. W krótkim czasie zgromadziło się w Szydłowcu około 5000 Żydów, których skupiono w części miasta. Getta wtórne okazały się jednak pułapkami. 13 stycznia 1943 roku miasto stało się miejscem kolejnej masakry Żydów.    Po likwidacji getta wtórnego w Szydłowcu nie było już Żydów. Miejscowa ludność przystąpiła do grabieży domów żydowskich.[11]

Po wyzwoleniu nieliczni Żydzi wrócili do miasta. Jednak nastawienie społeczeństwa polskiego wobec Żydów spowodowało, że wielu z tych, którzy powrócili w pośpiechu opuszczało miasto. Mieszkańcy Szydłowca pamiętają do dziś jak Żydzi opuszczali miasto latem 1945 roku, ponieważ zostali ostrzelani przez nieznanych osobników. Na początku sierpnia pojawiły się w Szydłowcu ulotki antyżydowskie, które spowodowały dalszy odpływ ludności żydowskiej z miasta.Dziś w Szydłowcu oprócz cmentarza pozostało kilka kamienic żydowskich, stary młyn należący kiedyś do rodziny Kurlenderów, dom i prywatna bóżnica Nuty Ajzenberga, budynek wytwórni wódek i likierów.

[1] J. Wijaczka, Żydzi w Szydłowcu do końca XVIII wieku, w: Żydzi Szydłowieccy, Szydłowiec 1997, s. 25.[2] Z. Guldon, K. Krzystanek, Ludność żydowska w lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI-   XVIII wieku, Kielce 1990, s.183, tab.18. [3] Memorial Book Szydłowiec, New York 1989, s. 56.[4] R. Rentz, Życie codzienne w miasteczkach województwa kieleckiego 1918-1939, Kielce 1994, s. 52.[5] Ibidem, s. 60-61.[6] Ibidem.[7] Memorial Book Szydłowiec, New York 1989, s. 139[8] AŻIH, Rel, sygn. 301/55, k. 2. Aut. A. Finkler. [9] E. Fąfara, Gehenna ludności żydowskiej, Warszawa 1983, s. 106. [10] AŻIH, Rel., sygn. 301/55, k. 3. Aut. A. Finkler.[11] AP Radom, OKŻ, sygn. 6, k. 1.

Co robimy w ramach projektu

1.        Opieka nad cmentarzem.
2.        Wywiady z mieszkańcami Szydłowca.
3.        Fotograficzna dokumentacja szydłowieckiego cmentarza.
4.        Spektakl teatralny ukazujacy bogatą kulturę żydowską.  
5.        Opracowanie trasy turystycznej "Śladami Żydów szydłowieckich".

Co planujemy na kolejnym etapie projektu

1.        Stworzenie programu interaktywnego ukazującego dawny żydowski Szydłowiec.

Kto nam pomaga

Od października współpracują z nami harcerze z szydlowieckiego Hufca ZHP im. Bohaterskich Dzieci Polskich.