"Przywróćmy Pamięć" edycja 2008-2009

WASILKÓW - Gimnazjum im. ks. W. Rabczyńskiego w Wasilkowie

Kim jesteśmy

WASILKÓW - Gimnazjum im. ks. W. Rabczyńskiego w Wasilkowie

Społeczność żydowska w naszej miejscowości

Pierwsza archiwalna informacja dotycząca obecności Żydów w Wasilkowie pojawia się w 1565 r., czyli w momencie kiedy miejscowość znajdowała się na miejscu tzw. ostępu Puszczy Kryńskiej i na ponad rok przed przyznaniem przez Zygmunta Augusta w 1566 r. prawa magdeburskiego. W dokumencie tym również po raz pierwszy Wasilków otrzymał miano miasta, chociaż formalnie nie posiadał jeszcze miejskich uprawnień. Cała sprawa odnosiła się do sporu, który toczyli mieszkańcy „wschodzącego” miasteczka z żydowskim arendarzem z Bielska lub starostwa bielskiego, a którego oskarżyli „o zabranie przeszłej zimy 120 kwart horełki” (1). Wspomniany incydent nie jest dowodem na to, że w tym momencie doszło do zasiedlenia miasteczka przez ludność mojżeszową, ale pozwala domniemywać, że pierwsi Żydzi osiedlający się na terenie starostwa wasilkowskiego byli arendarzami okolicznych karczm.

Prawdopodobnie geneza osadnictwa żydowskiego w Wasilkowie sięga około połowy XVII wieku, kiedy to pojawiają się pierwsze, niesformalizowane w postaci samodzielnej gminy, próby zamieszkania przez starozakonnych na terenie miasta. W liście sejmu Żydów Korony do kahału grodzieńskiego z 1653 r. wymieniono Wasilków „w którym niedawno osiedlili się Żydzi [z] Choroszczy” (2). Zapewne znaczny wpływ na przyrost liczby wyznawców judaizmu, miały ambitne aspiracje starosty Jana Mierzeńskiego, który chciał ożywić gospodarkę miasta tworząc lokalny ośrodek handlowy (3). Fundacja miasteczka obdarzonego licznymi przywilejami i fiskalnymi zwolnieniami oraz nie stosowanie piętnującego aktu „de non tolerandis Judaeis” były wystarczającymi zachętami dla przyciągnięcia „przedsiębiorczej” mniejszości. Zasiedlała ona najczęściej zachodnią pierzeję wasilkowskiego rynku i teren za nią. Żydzi wybudowali tam bóżnicę i budynki kahalne. Konsekwencją żydowskiej proweniencji wspomnianego kwartału miasta jest fakt, że ulica przy której stała niegdyś mykwa do dzisiejszego dnia nosi nazwę Łaziennej. Podobnie jak w innych okolicznych miastach Żydzi w Wasilkowie zamieszkiwali głównie rynek i jedną ulicę, co wynikało przede wszystkim z funkcji ekonomicznych przypisywanych tej ludności (4). Według ustaleń Przemysława Czyżewskiego w 1781 r. na 21 posiadaczy intratnych posesji na placu rynkowym 13 (62 %) było wyznania mojżeszowego. Podobnie rzecz się miała na ulicy Mostowej (dzisiejszej Białostockiej), gdzie wśród 15 podatników zarejestrowano 11 Żydów (73 %) (5).

Od roku 1694 mówi się o istnieniu sformalizowanej diaspory żydowskiej w Wasilkowie, w postaci tzw. przykahałku (6). Pośrednio poświadcza o jego istnieniu pierwsza pisemna wzmianka pochodząca z 1714 roku. Rolę gmin zwierzchnich nad społecznością żydowską zamieszkującą tereny Podlasia sprawowały kahały grodzieński i tykociński. Przed 1614 r. wybuchł między nimi spór o prymat i kontrolę nad podlaskimi przykahałkami: Zabłudowem, Choroszczą, Gródkiem oraz Wasilkowem. Pomimo tego, że konfrontację o „palmę pierwszeństwa” decyzją sejmu Żydów Korony z 1653 r. wygrał Tykocin, Wasilków jak poświadczają źródła, pozostał pod bezpośrednią kuratelą Grodna. Natomiast miejscowemu przykahałkowi podlegali z kolei tzw. partykularze, którzy na co dzień parali się handlem w dzierżawionych na mocy prawa o propinacji karczmach (m.in. w Studziankach, Dąbrówkach, Woroszyłach czy Wólce) (7).

Warunkiem koniecznym powstania gminy żydowskiej była zgoda na budowę bóżnicy i cmentarza. Pierwsze pisemne wzmianki „o szkole i mogiłkach żydowskich” w miasteczku datuje się na 1781 rok. Natomiast drewniana synagoga w której modlili się Żydzi do II wojny światowej, według ustaleń Artura Markowskiego, została zbudowana w 1832 roku. Najstarszym zaś znanym rabinem, jak podaje „Wasilkowska Księga Pamięci” autorstwa Leona Mendelewicza, był Abraham Dawid Margulies, który sprawował tą zaszczytną funkcję na przełomie XVII i XVIII wieku (8).

Dziewiętnasty wiek to okres stopniowego wzrostu demograficznego w Wasilkowie, zwłaszcza wśród ludności mojżeszowej, która w końcu XIX w. stanowiła prawie 40% mieszkańców. Przy czym pierwsza połowa XIX wieku charakteryzowała się tym, że wraz regresem gospodarczym (jeszcze w 1857 r. działały jedynie dwa zakłady włókiennicze) zmalała również liczba ludności (9). Druga połowa wieku cechowała się eksplozją demograficzną i uwarunkowaną politycznie koniunkturą gospodarczą. Wykształciła się również specyficzna, chociaż typowa dla naszych terenów, struktura gospodarcza w Wasilkowie, która była odzwierciedleniem podziałów religijnych i narodowościowych. Mieszkańcy dzielili się na dwie zbiorowości: chrześcijan – rolników i Żydów – handlowców. Poza tym Żydzi byli właścicielami większości fabryk, tartaków oraz sklepików. Również znaczny odsetek wśród robotników wasilkowskich fabryk stanowili Żydzi. Byli to nierzadko wypędzeni z głębi Cesarstwa Rosyjskiego na mocy ukazów o strefie osiedleńczej – tzw. litwacy (10). Wasilków w XIX wieku „funkcjonował jako specyficzna formacja społeczno – gospodarczo – przestrzenna (sztełt)” (11).

Za rozwojem demograficznym i gospodarczym społeczności wasilkowskiego sztełt, w parze nie szła poprawa warunków sanitarnych i mieszkaniowych. W l895 r. na 601 domów, tylko cztery były murowane. Artur Markowski wyróżnił dwa typy domów: chrześcijański i żydowski. Nie różniły się one prawie zupełnie pod względem konstrukcji, lecz o ich odmienności decydowały charakterystyczne dodatki. Były to tzw. kuczki (szałasy budowane na święto Sukot) lub też rozmaitego kształtu i rodzaju przybudówki, w których mieściły się warsztaty tkackie czy też małe sklepiki (12). „Drewniany Wasilków” był przyczyną licznych pożarów, z których największe straty przyniósł ten z 1895 roku. Winą wybuchu pożaru, miała być według policyjnych źródeł, Żydówka Rajchla Berszgorn mieszkająca w domu przy ulicy Dwornej, a bezpośrednią przyczyną pożaru był nieszczelny komin (13). Niewykluczone, że był to okres wzmożonego rozpowszechniania się negatywnych stereotypów dotyczących ludności żydowskiej, co ułatwiało znalezienie winnego. Za wielki pożar w sąsiednim Białymstoku w 1753 r. obwiniono również lokalnych wyznawców judaizmu, który jak podają źródła, miał powstać „z okazji kurzenia gorzałki przez Żyda” (14). Bilans strat był tragiczny zwłaszcza dla ludności żydowskiej. Dziewięć z dziesięciu ofiar śmiertelnych stanowili Żydzi, a 64 % zniszczonych domostw należało do wyznawców judaizmu. Stracili oni również drewniany dom modlitwy (15). Te dotkliwe straty zmobilizowały ludność żydowską, przeprowadzili zbiórkę pieniędzy i reaktywowali straż pożarną w Wasilkowie. Do inicjatywy włączyli się również rolnicy chrześcijańscy, którzy mieli użyczać koni. „Była to jedna z sytuacji, kiedy mieszkańcy miasteczek jednoczyli się w obliczu zagrożenia i bez względu na religię, narodowość czy poglądy wspólnie stawali do walki” (16) – napisał Artur Markowski.

W Wasilkowie można było zaobserwować, zgodnie z rozpowszechnionym na ziemiach polskich stereotypem (17), wielką pobożność wśród wyznawców judaizmu. Zimą 1880 r. Szaja Mowszowicz Kane przeznaczył jeden z posiadanych budynków mieszkalnych na dom modlitwy, ponieważ w jednej synagodze trudno było pomieścić wszystkich wiernych (18). Natomiast murowany „Beit ha Midrasz” ufundowali w 1895 r. Abram Barasz i Berk Kawenoki (19).

W okresie międzywojennym liczba Żydów w Wasilkowie spadła. Według powojennego spisu powszechnego z 1921 r. na 3903 mieszkańców miasta 514 określiło się jako Żydów (13 %), natomiast 950 (24 %) jako wyznawców judaizmu. Część Żydów deklarowało prawdopodobnie narodowość polską, być może część białoruską. Zapewne duży wpływ na taki rozkład narodowościowo – religijny miała postępująca asymilacja wśród ludności mojżeszowej. Dwa lata przed wybuchem II wojny światowej na 5100 mieszkańców Żydów żyło w mieście 950 (20).

 

Co robimy w ramach projektu

Odkrywanie wielokulturowej historii miasta i okolic:

* stworzenie dokumentacji związanej z obecnością Żydów w Wasilkowie (wywiady z mieszkańcami, dokumentacja fotograficzna zabytków miasta);

* wycieczki edukacyjne śladami wielokulturowości w Wasilkowie;

* wycieczka „Szlakiem Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku”;

* wycieczka śladami wielokulturowości na Podlasiu, poznawanie tradycji i kultury żydowskiej;

* zorganizowanie festiwalu kultury żydowskiej (prezentacja multimedialna, referaty uczniów dotyczące najważniejszych świąt żydowskich, pokaz filmów, prezentacja etnicznej i współczesnej muzyki żydowskiej);

* zaproszenie „gościa” (ekspertów);

* opieka nad cmentarzem żydowskim;

* wykład dotyczący zwyczajów i obrządków pogrzebowych w judaizmie;

* uporządkowanie terenu cmentarza, wyczyszczenie macew, dokumentacja;

* Promocja aktywności uczniów i przywracanie pamięci o wielokulturowej przeszłości miasteczka: wystawy, ulotki, artykuły w lokalnej prasie, upamiętnianie miejsc pamięci po wasilkowskich Żydach.