"Przywróćmy Pamięć" edycja 2008-2009

URZĘDÓW - Gimnazjum w ZSO im. W. Jagiełły

Kim jesteśmy

URZĘDÓW - Gimnazjum w ZSO im. W. Jagiełły

Dlaczego realizujemy projekt

Chcemy poznać dzieje nacji żydowskiej w Urzędowie i regionie.

Społeczność żydowska w naszej miejscowości

Pierwsza wzmianka o Żydach w Urzędowie pochodzi z 1566 r., kiedy Urzędów otrzymał przywilej de non tolerandis Judaeis.

       W 1787 r. Urzędów posiadał 1860 mieszkańców, w tym 11 Żydów. W 1827 r. mieszkało tu 12 Żydów. Ich napływ nastąpił po 1862r. W 1889r. - 242, a w 1921 mieszkało tu 284. Główne źródła utrzymania ludności żydowskiej to rzemiosło. Byli wśród nich: szewcy, krawcy i handlarze. Gmina została utworzona pod koniec XIX wieku, a nacja żydowska była ważną częścią tej lokalnej społeczności, podobnie jak stała się ważnym składnikiem społeczeństwa polskiego.

Cyprian Kamil Norwid napisał wiersz pt. „Żydowie polscy”, który powstał na wieść o manifestacjach patriotycznych w Warszawie ( w kwietniu 1861 r.). , w których wzięli udział także Żydzi. Wtedy to właśnie uczeń gimnazjalny Michał Landy podniósł Krzyż niesiony przez rannego zakonnika i „cięty pałaszem, zaraz także upadł’.

 

Żydowie Polscy

1861

 

Ty jesteś w Europie, poważny Narodzie  

Żydowski, jak pomnik strzaskany na Wschodzie

Swoimi gdy złamki wszędzie się rozniesie,

Na każdym hieroglif unosząc odwieczny-

A człowiek północy, w sosnowym gdy lesie

Napotka cię, odbłysk zgaduje słoneczny

Ojczyzny! – co kiedyś w niebieskim lazurze

Jak Mojżesz się w wodzie pławiła Nilowej! –

I mówi: „Jest wielkim, kto bywał tak w górze

I upadł tak nisko, i milczy jako wy”.

 

Urzędów u progu XX w. nie miał już praw miejskich. Tylko główny plac-Rynek i wychodzące od niego uliczki przypominały miasto. Tu skupiało się całe życie publiczne. Co jakiś czas jeździł po Urzędowie Żyd-szmaciarz i krzyczał: „Szmaty, szmaty, szmaty kupuję”. Kobiety wynosiły wtedy z domu „stare gałgany”, a za nie otrzymywały kolorowe talerze, kubki, szklanki, czasami także igły, w zależności od ilości szmat. W ten sposób dom został oczyszczony z niepotrzebnych gałganów a wzbogacony rzeczami praktycznymi.

    W 1942 r. w gminie Urzędów mieszkało 405 Żydów, Polaków 10838, 1-n Niemiec, 1-n Ukrainiec. Ogólna liczba ludności to 11245.

 

 

Opis statystyczny z 1860 r. mówi o Żydach miejscowych: „Istnieje jeszcze w mieście Urzędowie przez dawnych królów nadane w roku 1566 prawo Non tolerandis Judis, na podstawie którego Żydom wzbronione jest osiedlanie się. Jedna wprawdzie familia z nazwiska Morgenbesser jest osiedlona od lat kilkunastu bez śladu z czyjego dozwolenia, lecz też ma niektóre ograniczenia w rozkrzewianiu się”. Kiedy zakaz ten przestał obowiązywać, w latach 60-tych XIX wieku nastąpił szybki napływ ludności żydowskiej, by osiągnąć w roku 1900-8,4% ogółu mieszkańców. Wzrosła też rola Żydów w handlu i rzemiośle oraz ich pozycja materialna. O wzrastającej zamożności nowych obywateli Urzędowa może świadczyć struktura własności zabudowy wokół Rynku. Trudno określić liczbę mieszkańców narodowości żydowskiej w Urzędowie w okresie międzywojennym (1918-1939). Musiała być jednak znaczna, o czym świadczą przeciętne ilości urodzeń, ślubów i zgonów, jak również ilość nazwisk występujących w aktach stanu cywilnego gminy żydowskiej. Opis gminy Urzędów z roku 1934 podaje, że na 9874 mieszkańców gminy było: 9579 – wyznania rzymskokatolickiego, 282 – mojżeszowego, 10 prawosławnego, 3 –inne.

Plan zabudowy wokół Rynku w Urzędowie z ok. 1915 r. podaje następujących żydowskich właścicieli:

Lejba

Szajbrum

Abram

Zelik

Żyd?

Łachman

Zyskiel

Olejarnia-Żyd

Szymucha

Pinkwas

Szajbrum

Hersiek

Szlama

Icek

Josek

Szmul

Łachman

Chyl       

 

  Według relacji Alfreda Siekaczyńskiego w Urzędowie przed wybuchem II wojny światowej mieszkało ok. 40 rodzin wyznania mojżeszowego o łącznej liczbie ok. 400 osób. Ta pokaźna liczba mieszkańców Urzędowa utrzymywała się w większości z handlu (prawie 60%), a w mniejszym stopniu z rzemiosła (ok. 40 %). Położenie rodzin żydowskich było ciężkie, gdyż handel, którym się zajmowali był głównie handlem drobnym. Prowadzili kilkanaście sklepów, które przynosiły niewielkie zyski.  

 

Co robimy w ramach projektu

Chcemy poszukać informacji o życiu Żydów w tym mieście i okolicy od najdawniejszych czasów. Poznać ich liczebność, nazwiska, zajęcia, obyczaje. Pragniemy też odszukać materialne ślady ich pobytu na tym terenie. Posłużą nam w tym różnorodne źródła.

Co planujemy na kolejnym etapie projektu

Dotarcie do ludzi, którzy znali Żydów urzędowskich.  Mamy też nadzieję, że dotrzemy do Żydów, którzy przeżyli wojnę lub ich potomków. 

Kto nam pomaga

Dyrekcja szkoły, samorząd gminny.

Z czego jesteśmy szczególnie dumni

Jesteśmy dumni z tego, że w Urzędowie dobrze wyglądało współżycie nacji żydowskiej z Polakami.