Cmentarz żydowski w Leżajsku znajduje się w południowo-zachodniej części miasta, na wzniesieniu u zbiegu ul. Górnej i ul. Studziennej.

Data założenia cmentarza nie jest znana. Jego istnienie wzmiankowano w przywileju Władysława IV, nadanym leżajskim Żydom 26 lutego 1635 r. („zachowujemy pomienione Żydy przy spokojnym używaniu [synagogi] z gruntami do niej należącymi, z kierchowem”) oraz przywileju Jana III Sobieskiego z 10 lipca 1682 r. („przy okopisku starym i teraz nieco przykupionym”).

W 1787 r. na cmentarzu pochowano Elimelecha syna Eliezera Lipmana z Leżajska - twórcę koncepcji funkcjonowania ośrodków chasydzkich, od 1772 r. cadyka w Leżajsku, autora ksiąg Noam Elimelech, Igeret ha-Kodesz, Or Elimelech. Jego grób stał się celem odwiedzin licznych pielgrzymów. W kolejnych latach na cmentarzu spoczęli potomkowie Elimelecha, kontynuatorzy miejscowej dynastii chasydzkiej.

W latach I wojny światowej na cmentarzu chowano żołnierzy Armii Austro-Węgier. Byli wśród nich: por. Emanuel Lustgarten (poległ 19 maja 1915 r.), por. Leo Spitz (poległ w okolicach Przychojca 20 maja 1915 r.), prawdopodobnie także por. Adolf Mund (poległ 23 maja 1915 r.), kadet Josef Wander (poległ 4 czerwca 1915 r.) oraz kadet Chaim Willner (poległ 6 czerwca 1915 r.).

Opis cmentarza z lat 30. XX w. zawarł J. Rojtman w Księdze Pamięci Leżajska: „Macewy były stare, a sam cmentarz dzielił się na kilka części. Ta najstarsza ciągnęła się od bramy do ohelu cadyka Elimelecha, po obu stronach góry. W dawnych czasach nie przestrzegano żadnego porządku przy rozmieszczaniu mogił. Począwszy od ohelu aż do nowego cmentarza można już było odczytać napisy na starych macewach. Tu, wokół ohelu cadyka Elimelecha, chowano zmarłych mających lepsze pochodzenie. [...] Cmentarz był otoczony murem z czerwonych cegieł, zbudowanym około roku 1930. Sporządzono w nim kilka otworów, aby koheni mogli tam zaglądać. Wcześniej zarówno Bractwo Święte, jak i gmina żydowska nie miały dość pieniędzy, aby wybudować murowane ogrodzenie. Dopiero pewien gość z Ameryki przekazał fundusze na ten cel”.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Na rozkaz Niemców część macew wyrwano i wykorzystano do utwardzenia ulic w Leżajsku. Rozkopano grób cadyka Elimelecha, jego ohel został rozebrany.

W latach okupacji na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji Żydów. Prawdopodobnie ostatnimi pochowanymi były ofiary mordu z 11 lutego 1945 r., podczas którego członkowie Narodowej Organizacji Wojskowej zabili w Leżajsku 11 Żydów.

Po 1945 r. cmentarz stopniowo niszczał. Władze miasta posadziły na nim kilkadziesiąt drzew, planowały urządzenie zieleńca. W 1960 r. Baruch Safier, ostatni leżajski Żyd, w liście do Prezydium Powiatowej Rady Narodowej pisał: „Odnośnie cmentarza, osobnicy grają tam w karty, pasą na nim krowy i konie, chodzą świnie i kury, przewozi się przez cmentarz wywozy kloaczne i zrobiono przez cmentarz centralną drogę”. W tym samym roku na polecenie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej wydobyto część macew użytych do utwardzenia Rynku i przewieziono je na cmentarz. Prace przerwano, ponieważ w opinii urzędników „wydobyte płyty przedstawiały kupę gruzu i nie stanowiły żadnej wartości”, a nagrobki zalano asfaltem. Cmentarz PMRN wydzierżawiło Janowi Z. Według oświadczenia B. Safiera, część macew użyto do wybudowania „grobowca dla Polaków, którzy zostali zabici przez Niemców”. Również w 1960 r. staraniem środowisk chasydzkich rozpoczęto odbudowę ohelu cadyka Elimelecha.

24 sierpnia 1957 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Leżajsku przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza. Ostateczną decyzję w tej sprawie wydał Minister Gospodarki Komunalnej w zarządzeniu z 8 grudnia 1961 roku.

W 1988 r. Fundacja Rodziny Nissenbaumów wykonała ogrodzenie cmentarza i rozbudowała ohel.

W 2007 r. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego przy wsparciu ze strony Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, urządziła na cmentarzu lapidarium, zabezpieczając macewy odnalezione w różnych punktach miasta. Rok później FODŻ sfinansowała wykonanie i umieszczenie przy wejściu na cmentarz tablicy upamiętniającej Żydów Leżajska.

Cmentarz jest ogrodzony (ogrodzenie nie obejmuje całej powierzchni). W północno-zachodnim narożniku stoi ohel Elemilecha - jednokondygnacyjny budynek na planie zbliżonym do kwadratu o przybliżonych wymiarach 11 x 11 m, kryty dachem dwuspadowym. We wnętrzu znajdują się trzy pomieszczenia. Sala główna mieści okratowaną macewę Elimelecha, z hebrajską inskrypcją: „Tu pochowany nasz pan i nasz mistrz, mąż bogobojny, pan Elimelech syn pana Eliezera Lipmana, autor księgi Łagodność Elimelecha, odszedł 21 adar roku 547. Niech dusza jego będzie związana w wieniec życia wiecznego”. Na ścianach sali głównej przytwierdzono drugą tablicę epitafijną Elimelecha z Leżajska oraz mniejsze tabliczki upamiętniające:

• Eliezera syna Elimelecha, zmarłego w dn. 26 lutego 1813 r. (26 adar 5573 r.) cadyka w Chmielniku, autora księgi Orach le-Cadik ,
• Eleazara Lipę syna Elimelecha, zmarłego w dn. 14 lipca 1806 r. (28 tamuz 5866 r.) cadyka w Leżajsku,
• Menachema Isachara syna Eliezera , zmarłego w dn. 5 lutego 1814 r. (17 tamuz 5574), pochowanego w Przeworsku,
• Naftalego syna Eleazara, zmarłego w dn. 7 listopada 1844 r. (25 cheszwan 5605 r.) cadyka w Leżajsku,
• Natana Jechezkiela syna Cwi Hirsza, zięcia Elimelecha z Leżajska,
• Izraela, zięcia Elimelecha z Leżajska.

We wnętrzu sali głównej ustawiono macewę Eliezera syna Elimelecha z Leżajska. Jest to najstarszy w Polsce oryginalny nagrobek cadyka. Pomieszczenia boczne ohelu przeznaczone są na sale modlitewne, oddzielne dla mężczyzn i kobiet.

W sąsiedztwie ohelu wtórnie ustawiono kilkadziesiąt odzyskanych nagrobków. Są to stele z piaskowca i betonu, z napisami w językach hebrajskim, sporadycznie w języku polskim. W narożniku południowo-zachodnim znajduje się lapidarium w formie muru z przytwierdzonymi do niego macewami.

W ostatnich latach cmentarz był kilkakrotnie dewastowany. W 2008 r. na ohelu namalowano antysemickie napisy, w 2010 r. uszkodzono ogrodzenie. W 2018 r. pozostawione w ohelu znicze i kwitlech doprowadziły do pożaru i zniszczenia wnętrza budynku.

W pobliżu cmentarza Fundacja Chasydów Leżajsk - Polska zbudowała ośrodek mieszczący mykwę, synagogę, stołówkę i pokoje gościnne.

Właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa podkarpackiego.

Autor: Krzysztof Bielawski