"Bądź silny jak tygrys, lekki jak orzeł, prędki jak jeleń, potężny jak lew, aby wypełnić wolę Twego Ojca w niebie". (Jehuda ben Tema, Pirke Awot 5,23)
Znaki i symbole w sztuce żydowskiej na cmentarzu w Wysokiem Mazowieckiem.
Najbardziej rozpowszechnionym typem nagrobku, na cmentarzach żydowskich spotykanym na terenie Polski, jest pionowo ustawiona kamienna płyta - macewa. Nawiązuję swym wygladem do bramy, symbolu przejscia z życia ziemskiego do życia w innym świecie. Zasady judaizmu sprawiają, że na grobach nie ma zdjęć czy podobizn zmarłych ( choć czas i tu przynosi zmiany - nagrobki ze zdjęciami czy płaskorzeźbionymi postaciami przedstawieniami postaci ludzkich można znaleźć na cmentarzu w Warszawie). Możemy natomiast spotkać się z bardzo bogatą ornamentyką. Płyty w zależności od okresu powstawania, jak też umiejętności miejscowych kamieniarzy zdobiono przedstawieniami symbolicznymi. Dekorowano zazwyczaj zwieńczenie i ramię płyty, zaś część środkową wypełnianą inskrypcją sławiącą przymioty zmarłego. Symbolika macew jest bogata, a odniesienia dotyczą samego faktu śmierci lub upamiętniają pochodzenie zmarłego.
1. Birkat ha-kohanim stykające się kciukami i palcami wskazującymi o dwóch ostatnich palcach odchylonych oznaczają, że zmarły należał do kapłanów kohenów, tzn. potomków arcykapłana Aarona. Ich wizerunek pojawia się na macewach już w XVII wieku. Kapłańskie prawa były dziedziczne, zatem dłonie możemy również odnaleźć na grobach dzieci. Tylko koheni mieli prawo błogosławić lud Izraela, zgodnie z nakazem Boga: "Niech cię Pan błogosławi i strzeże. Niech Pan rozpromieni oblicze swe nad tobą, niech cię obdarzy swą łaską. Niech zwróci ku tobie oblicze swoje i niech cię obdarzy pokojem". (Lb 6, 24-26) W czasach istnienia Świątyni Jerozolimskiej najwyższy kapłan codziennie rano wygłaszał te słowa, wcześniej zdejmował obuwie, zasłaniał tałesem głowę i oczy, tak aby nie widzieć własnych rąk, które podnosił w górę w charakterystyczny sposób rozdzielając palce i łącząc kciuki. W tym momencie był tylko narzędziem Boga. Z tego samego powodu wszyscy pochylali głowy.
Umieszczona ponad błogosławiącymi dłońmi korona wskazuję osobę zacną, powszechnie szanowaną, pobożną. Nagrobek z koroną należy do zmarłego uczonego w księgach judaizmu. Korona też może oznaczać głowę rodu.
2. Heksagram - Gwiazda Dawida - pojawia się w sztuce w XIX wieku, wraz z rozwojem ruchu syjonistycznego. Złożona z dwóch splecionych trójkątów stanowi symbol jedności oraz harmonii, na którą składają się czynnik męski i kobiecy. Nauki tajemne widziały w niej symbol łączący ogień i wodę, ducha z materią, stanowiący harmonijny układ przeciwieństw. W alchemii stanowiła opis pramaterii, zawierającej wszystkie żywioły. Znak ten miał znajdować się na sygnecie Salomona i tarczy Dawida, aby chronić go przed niebezpieczeństwem. Na macewach jest symbolem Erec Izrael - wyraża nadzieję na powrót do Ziemi obiecanej. Oznaczała sympatyków syjonizmu, czyli odrodzenia państwa żydowskiego w duchu kultury hebrajskiej. Księgi - upamiętniają osobę wypełniającą religijny nakaz studiowania Tory i Talmudu
3. Lew. "Gdy lew zaryczy, któżby się nie bał? gdy wszechmogący Pan karze, któżby nie prorokował?" (Amos 3,8)
To najczęściej występujący motyw na męskich nagrobkach żydowskich w Polsce. To symbol pokolenia Judy, rodu Dawida, z którego będzie pochodził Mesjasz. Wywodzi się z błogosławieństwa udzielonego przez Jakuba swym 12 synom, protoplastom plemion Izraela. W Biblii lew występuje jako uosobienie siły i potęgi porównywalnej z potęgą, mocą Stwórcy. Motyw lwa wspiętego na tylnych łapach podtrzymujący palmę - także symbol pokolenia Judy, symbolizującą odkupienie - zapewne kojarzyć miało osobę zmarłego z powagą i dostojeństwem i tym samym uświęcać jego imię. Palma to roślina przyrównywana do nauki Tory. W czasie święta Sukkot przygotowywano bukiet lulaw, składający się z gałązki palmowej, a ludzi studiujących Pisma i wykonujących wolę Boga przyrównywano do owoców palmy daktylowej, pełnych aromatu, pachnących i smacznych. Przedstawienie palmy na macewie oznacza człowieka sprawiedliwego, który będzie się cieszył szczęściem i życiem wiecznym.
4. Puszka ofiarna? - świadczy o dobroczynności zmarłego. Szafa zawierająca księgi?- upamietnia osobę wypełniającą religijny nakaz studiowania Tory i Talmudu. Lew - patrz wyżej.
5. Kwiaty. - nawiązują ideowo do rajskiego drzewa życia. Interpretacja tego wizerunku jest wielopłaszczyznowa i niejednoznaczna. Wazony z kwiatami pojawiające się w dekoracji przedmiotów liturgicznych i ubiorów, rozumiano jako metaforę starotestamentowego Drzewa Życia. Ec Haijm (hebr. - drzewo życia) to również nazwa wałka, na który nawija się zwój Tory, która jest: Drzewem Życia dla tych, którzy się jej chwycili, co rozumiano jako symbol mądrości i sprawiedliwości. Rajskie Drzewo Życia rodzi dające nieśmiertelność owoce, a jego liście leczą wszelkie choroby. Było ono też alegorią przemijania człowieka, uzależnionego w swoim życiu od decyzji Boga. W literaturze eschatologicznej pojęcie Drzewa Życia przynależy do Świata Przyszłego, w którym po zmartwychwstaniu sprawiedliwi zostaną dopuszczeni do spożywania jego owoców i w tym kontekście symbol ten pojawia się na macewach.
"Cechą charakterystyczną cmentarzy małomiasteczkowych było kolorowanie macew. Zakłady kamieniarskie współpracowały z warsztatami malarskimi. Macewy wyły złocone i kolorowane. Często kolorystyka zachowała się do dnia dzisiejszego zwłaszcza, gdy płyta nagrobna upadła frontonem do ziemi i w ten sposób farba była skuteczniej chroniona przez dziesiątki lat. (...) Na macewach przeważały barwy złote, czarne, żółte, niebieskie i czerwone. Kolorystyka przeszła zapewne z bogatej tradycji malowania wnętrz - zwłaszcza drewnianych bożnic" - pisał znany badacz polskich judaików Tomasz Wiśniewski.
6. Brama - "Oto jest brama Pana, którą wejdą sprawiedliwi". Brama uniwersalny symbol przejścia ze świata ziemskiego do życia wiecznego ma w judaizmie szczególne znaczenie - "Do Edenu prowadzą dwie wielkie bramy z diamentu strzeżone przez tysiące płomienistych aniołów".
7. Brama - Pomnik nagrobny przybierał także formę łuku opartego na dwóch kolumnach (łuk, tęcza) - symbol przymierza zawartego pomiędzy Bogiem i ludźmi. W tym sensie przerzucony nad dwiema kolumnami łuk to również brama, oznaczająca wejście do strefy niebieskiej, a przejście przez nią oznacza przemieszczenie się ze strefy profanum do sacrum.
opracował K. Głębocki
Bibliografia:
- M. Łagiewski, Macewy mówią, Wrocław 1991.
- O. Goldberg-Mulkiewicz, Cmentarze żydowskie (w:) Cmentarze żydowskie w Polsce, red.B. Plachetta-Madajczyk, Białystok 2000.
- M. Krajewska, Cmentarze żydowskie - mowa kamieni, Kraków 1984.