"Tu kiedyś stała bóżnica z ptasią dzwonnicą topoli..." Część druga.

Zapomniane synagogi w Wysokiem Mazowieckiem. Autor K. Głębocki

Pierwsza Wysokomazowiecka bóżnica została wzniesiona już w 1722r. Stała na południe od rynku, w rejonie ul. Zarzecznej (Krzywej), gdzie mieściła się dzielnica żydowska. Wzniesioną ją na rzucie kwadratu. Trzykondygnacyjna, uskokowa budowa pokryta była gontem. Z dwóch stron przylegały parterowe pomieszczenia dla kobiet. Bóżnica należała do najpiękniejszych drewnianych zabytków. Rozebrano ją 1871r. z powodu złego stanu technicznego. [zobacz: „Zapomniana, drewniana bóżnica w Wysokiem Mazowieckiem”. http://tinymce.moxiecode.cp/mce_temp_url 

Mimo, że jeden z zapisów Talmudu nakazywał, że nie można było burzyć synagogi, nawet jeśli jest w bardzo złym stanie, a gdy już rzeczywiście się rozpadała, to po rozbiórce puste po niej miejsce stawało się miejscem świętym, nie można było go sprzedać ani nawet darować materiału z niej. Nie wolno też było w tym miejscu wznosić nowej. W praktyce po rozbiórce nową synagogę wznoszono w tym samym miejscu. Podyktowane to było faktem, iż częstokroć nie było po prostu innego placu, a ewentualna zmiana palców w grę nie wchodziła, bowiem nikt nie chciał się budować na palu po spalonej bożnicy. W 1875 r. dozór bóżniczy pisał do naczelnika powiatu mazowieckiego, że kilka lat temu rozpoczętą budowę nowej bóżnicy, ale nie ma funduszy na jej wykończenie [1]. Encyclopedia of Jewish Communities: Poland Vol. IV Warsaw and Its Region, pages 190-193 podaje, że w 1879 roku na jej miejscu wzniesioną nową, murowaną z cegły. [2] Nie była już tak interesująca pod względem architektury jak jej poprzedniczka. Był to raczej prosty obiekt, pokryty dwuspadowym dachem o zwiększonej kubaturze. Jej cechą charakterystyczną, podobnie jak innych bożnic murowanych wzniesionych w tym okresie na Podlasiu, były wysokie, półokrągło zakończone okna. W 1885r. wójt gminy przedstawił naczelnikowi powiatu kosztorys wydatków i dołączył opinię inżyniera powiatowego. Przez lata narastała korespondencja, która pozwala odtworzyć ówczesne przepisy budowlane.[3] Po stronie wschodniej synagogi, zgodnie z przepisami Talmudu, usytuowany był Aron Ha Kodesz, w którym przechowywano święte rodały. Szafa ołtarzowa zwieńczona była rzeźbą dekalogu, czyli tablicą z dziesięcioma przykazaniami. Wywyższenie ołtarza, do którego należało się wspiąć schodkami, miało za zadanie okazanie zgromadzonym uroczystego wyjmowania Tory. Przed Aron Ha Kodesz stały flankujące świeczniki.

Bronisław Chlebowski w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” wydanym 1895r podał wzmiankę, że „miasto obecnie posiada kościół parafialny katolicki, cerkiew, dwie synagogi” [4] Autor miał na myśli zapewne wspomnianą wyżej murowaną synagogę i dom modlitewny (przyszkółek – Beth Ha Midrasz, który znajdował się w rynku. Beth Midrasz był obiektem drewnianym, wzniesionym być może dużo wcześniej. W 1858r znajdował się w stanie średnim. [5] Pokryty był dwuspadowym dachem.

10 września 1939r., około południa, czołgi niemieckie z 3 i 10 Dywizji Pancernej wdarły się do Wysokiego Mazowieckiego. W czasie zajmowania miasta, Niemcy niszczyli je celowo, ostrzeliwując drewniane budynki pociskami zapalającymi. Grenadierzy pancerni przechodząc kolejno wzdłuż ulic wrzucali do piwnic granaty. W wyniku tych bestialskich działań, które trwały do późnych godzin wieczornych, zniszczono ponad 80% zabudowy miasta. Spalone zostało całe centrum o zwartej, drewnianej zabudowie. Pożar pochłonął także budynki przy ulicy Krzywej, gdzie znajdowała się dawna dzielnica żydowska. Podczas spowodowanego przez Niemców pożaru spłonęło 71 domów i 132 budynki gospodarcze. Ocalał tylko kościół parafialny, dawna pounicka cerkiew, pomnik POW oraz część domów murowanych – znajdujących się w południowej części miasta.

[1] Archiwum Państwowe w Łomży,Zespół: Powiat Mazowiecki 1866-1915, sygn. 1151 k.1, sygn. 1192 k. 48,51;zob też: W. Jemielity, Ośrodki religijne i ludność wyznania mojżeszowego we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego, Łomża 2003, s. 39.

opracował K. Głębocki

[ 2] http://www.zchor.org/wysokie/wysokie.htm

[3] patrz przypis nr 1

[4] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, Warszawa 1895, s. 138.