Bardzo cennym źródłem, często niedocenianym, do badań nad ludnością żydowską są sprawozdania kościelne. W formularzach wizytacji biskupich przesyłanych do wypełniania proboszczom znajdowały się pytania odnośnie do innych chrześcijan i żydów. Poza tym, w kancelarii biskupiej, czyniono inne zestawienia całej ludności. Oto dane o wyznawcach mojżeszowych na terenie katolickiej parafii Wysokie Mazowieckie.

Wizytujący w 1723 roku parafię, biskup łucki Stefan Bogusław Rupniewski, zanotował w swoim sprawozdaniu:

„Arendatores Judai in Parochia sunt quatuor, quintus in oppido. Sunt etami in oppido Judai plus minus Decem.” {1} – [Na terenie parafii są czterej arendarze i jeden w mieście, w mieście około 10 starozakonnych]. Wizytator odnotował także, że Żydzi mają w mieście bóżnicę wybudowaną przed rokiem.

W początkowym okresie ich działalność zawodowa sprowadzała się na ogół do prowadzenia karczm. Żydzi arendowali je w Wysokiem Mazowieckiem oraz w następujących wioskach parafii: Brzózki Tatary, Brzózki Stare (Gawrony), Bryki i Brok. {2}

Ze sprawozdań kościelnych wynika także, że byli zobowiązani do ponoszenia różnego rodzaju świadczeń na rzecz miejscowego kościoła:

„(...) należy się Kościołowi od Żydów z kahału miasta wysockiego corocznie łoju kamieni dwa i mięsa ćwierci dwie, co dawniejsi proboszczowie odbierali”. {3}
W 1798 roku proboszcz podał, iż oddali tylko dwa kamienie łoju i jedną ćwierć mięsa, czynili to niechętnie. {4}

Na początku XIX wieku, w 1822 roku, według źródeł proweniencji kościelnej w Wysokiem Mazowieckiem mieszkało 286 osób wyznania mojżeszowego, którzy mieli bóżnicę. W roku 1830 ich liczba wzrosła do 453. Osiem lat później w wizytacjach parafii czytamy: „Żydów 660, mają bóżnicę   i cmentarz.” Pod rokiem 1864 widnieje wzmianka, że w mieście jest już 2300 Żydów; dekadę później zanotowano: „mają synagogę i cmentarz, początkowo w małej liczbie, teraz 2180”. W roku 1910 ich liczba wzrosła do około 2500 osób. {5}

{1} Archiwum Diecezjalne w Łomży (dalej ArŁm), Zespół Parafialny I, sygn. 615, Wizytacja biskupia 1723r; W. Jemielity, Ośrodki religijne i ludność wyznania mojżeszowego we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego, Łomża 2003, s. 85; K. Głębocki, Dzieje obszaru parafii Wysokie Mazowieckie do końca XVIII wieku, Białystok 2003, s. 51, 80 ( praca mgr)
{2} Archiwum Parafialne w Wysokiem Mazowieckiem, Księgi urodzonych 1809-1809 w parafii Wysokie Mazowieckie, k. 8, 38, 39, 66; K. Głębocki…, s. 51.
{3} ArŁm, sygn. I 627, Wizytacja dziekańska, k. 12.
{4} Tamże; W. Jemielity…, s. 39.
{5} zob. ArŁm, I sygn. 615, I sygn. 623, I sygn. 626, I sygn. 627; W. Jemielity…, s. 85.