Czyżew Osada – miejscowość leżąca w pow. wysokomazowieckim, na terenie woj. podlaskiego; w latach 1975-1998 administracyjnie należała do woj. łomżyńskiego. Do rozbiorów znajdowała się w ziemi nurskiej w woj. mazowieckim. Wraz z upadkiem państwa polskiego Czyżew znalazł się początkowo w zaborze pruskim (pow. ostrołęcki w departamencie płockim), a po kongresie wiedeńskim w rosyjskim (gubernia płocka; od 1867 r. w gub. łomżyńska). W wyniku zmiany podziału administracyjnego kraju w 1939 r. Czyżew przeszedł z powiatu Ostrów Mazowiecka do wysokomazowieckiego w województwie białostockim.
Najstarszą wzmiankę dotyczącą Czyżewa można znaleźć w tzw. „Dokumentach Konrada” z 1203 r., w których figuruje jako wieś Cysewo. W 1239 r. miejscowość określono mianem osady, należącej do kasztelanii w Święcku. Na przełomie XIV i XV w. osiedliła się tu drobna szlachta mazowiecka; w roku 1449 erygowano parafię. W drugiej połowie XVI w. rozpadła się na kilka wsi drobnoszlacheckich o wspólnej nazwie Czyżewo. W 1738 r., staraniem Marka i Karola Godlewskich, starościców nurskich, miejscowość uzyskała prawa miejskie, otrzymując także przywilej na prawo odbywania czterech jarmarków i jednego targu. Przełomowym momentem dla miasta było doprowadzenie linii kolei żelaznej warszawsko-petersburskiej w 1854 r. Za udział ludności w powstaniu styczniowym, Czyżew ukazem carskim z 1870 r. został pozbawiony praw miejskich.
 
Czyżew Osada nie dysponowała nigdy przywilejem de non tolerandis Judaeis, mimo to pierwsi Żydzi przybyli tu dopiero w XVII w. W drugiej połowie wspomnianego stulecia w okolicy zamieszkiwało ok. 180 wyznawców judaizmu.  W 1713 r. tworzyli już przykahałek podlegający gminie  żydowskiej w Węgrowie. Spis głów żydowskich z lat 1764/1765 wykazał 303 Żydów „w parafii czyżewska alias przykahałek do kahału węgrowskiego należący”. Wedle spisu powszechnego z 1808 r. w mieście mieszkało 811 Żydów, którzy stanowili 75,5% mieszkańców. W 1857 mieszkało tu 1441 Żydów (97% ogółu). Czterdzieści lat później osadę zamieszkiwało 1785 osób, z czego 1596 Żydów. Pierwszy spis w Polsce odrodzonej z 1921 r. odnotował 1595 Żydów, którzy stanowili wówczas 87% mieszkańców. W latach 1936-1937 mieszkało tu ok. 600 Polaków i 2000 Żydów.
 
Pierwszą drewnianą bóżnicę wzniesiono zapewne w XVIII stuleciu. W 1870 r. istniały w Czyżewie dwie synagogi drewniane. Pod koniec XIX lub na początku XX w., na miejscu jednej z wcześniejszych bóżnic, wybudowaną nową synagogę (bejt ha midrasz). Murowany, nie tynkowany budynek wzniesiono na planie prostokąta. Fasady z czerwonej cegły, nawiązywały do popularnego w czwartej ćw. XIX stulecia i na początku XX stulecia „stylu ceglanego”. Synagoga w Czyżewie należy do grupy bóżnic o wydłużonym układzie przestrzennym. Jej bryła posiada nietypowe rozwiązanie: dwukondygnacyjna zachodnia część jest wyższa od części wschodniej mieszczącej salę modlitw, pokryta jest oddzielnym dachem. Na wschodniej ścianie zewnętrznej zachował się wykonany w cegle element zdobień, w kształcie tablic Mojżeszowych. Obecnie gmach bóżnicy pełni funkcje magazynowe, jego stan zachowania nie jest najlepszy. Zaobserwować można zawilgocone mury, ubytki w murze i zlasowane cegły.
Pierwszym znanym przywódcą duchowym w Czyżewie był Chaim Lejb Epsztejn, który pełnił w 1837 r. funkcję podrabina. W latach 1843-1855 urząd rabina piastował Chaim Gersz Goldsztejn; w 1857 r. Chaim Mejer Frydman; w l. 1860-1865 Rubin Międzyrzecki. W  1861 r. pełniącym obowiązki rabina był Szmul Czyżewer; l. 1865-1869 – rabinem był Saul Lejzor Paj. Od maja 1862 do 1865 r. pełniącym obowiązki rabina był Gersz Permuter, który pełnił tę funkcje także w 1871 r. Od lipca tegoż roku pełniącym obowiązki rabina był Gerszyk Tykociński, który następnie został rabinem w l. 1872-1874.   W  l. 1875-1876 ponownie obowiązki rabina pełnił Gersz Permuter. Od czerwca tegoż roku do 1879  rabinem był Josiel Moszko Chagierman; w l. 1880-1890 podrabinem był Fiszk Żwawy. W 1884 r. rabinem był Esel Szajko Hagelman; w 1891-1903 Jankiel Epsztejn. Prawdopodobnie od 1906 r. ostatnim rabinem w Czyżewie był Szmul Dawid Zawłodawer.
 
Gmina żydowska w Czyżewie należała do najbiedniejszych w guberni łomżyńskiej. Niższe dochody miała jedynie gmina żydowska w Jabłonce Kościelnej. Dochody okręgu bożniczego w Czyżewie w 1899 r. pochodziły głównie z: dzierżawy łaźni, koszerni, czytania rodału, z ławek bożniczych, wspólnych, domów, procentu od kapitału, opłat za posługi religijne, ofiar i dobrowolnych składek, zaległości z lat ubiegłych i innych okazyjnych dochodów o łącznej wartości 254,13 rb. Wydatkowano głównie na podatki i inne zobowiązania, ubezpieczenie od ognia, utrzymanie szpitali itp. 203,92 rb.; łącznie - 212,48 rb.
 
Żydzi mieli znaczący udział w życiu gospodarczym Czyżewa i okolic. W drugiej połowie XIX w.  powstała żydowska fabryka cicitów, z której towar eksportowany był na całe imperium rosyjskie. Do pierwszej wojny światowej działa tu też fabryka mydła należąca do rodziny Rabinowiczów. Większość członków gminy czerpała dochody z handlu i rzemiosła. Zdominowali handel tekstyliami, zbożem i artykułami rolnymi, obuwiem, skórami. Handlem na większą skalę w okresie międzywojennym parali się: Chomontowicz K., Kitaj J., Zysman Ch (zboże); Frydman E., Garde B (skóry); Bersz M., Jakubowicz L., Landau A., Malcman E., Minc R., Nejmark H., Szejman E., Szelewicz F., Tęcza Ch (galanteria); Cukrowicz, Dymentman E., Farbsztejn J., frydman L., Gelbert M., Gorzałczany Sz (art. Kolonialne). W Czyżewie znajdowały się cztery młyny – ich właścicielami i udziałowcami byli żydowscy przedsiębiorcy    : Lepak i Ska, Pankiewicz A., Piank L., Szczupakiewicz i Ska. Wpływ na aktywność ekonomiczną wywierały organizacje finansujące działalność gospodarczą: ŻYDOWSKI BANK LUDOWY, GEMILUS CHESED.
 
W Czyżewie miały swoje oddziały m.in.: Organizacja Syjonistyczna w Polsce (SYJONIŚCI OGÓLNI), Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów „AGUDA IZRAEL”, Organizacja Ortodoksyjnych Syjonistów MIZRACHI. Młodzież syjonistyczna działała w strukturach Zrzeszenia Harcerzy Żydowskich im. Józefa Trumpeldora („Birth Trumpeldor, potocznie „BEJTAR”); wstępowała w szeregi HASZOMER HALEUMI, HASZOMER HADATI. Swoje przybudówki posiadali także ortodoksi: Ceirej Mizrachi, Ceirej Aguda Izrael. Apolityczny charakter miały organizacje zajmujące się dobroczynnością: „BIKUR CHOIM”, „LINAS HACEDEK”, Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej „TOZ”, Towarzystwo Opieki nad Sierotami Żydowskimi „CENTOS”, „CHEWRA KADISZ”. Organizacje kulturowo-oświatowe reprezentowane były m.in. przez: Żydowskie Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowe „TARBUT”. Wszystkie organizacje prowadziły działalność kulturalną, oświatową, organizując wieczorki literackie, odczyty oraz amatorskie przedstawienia teatralne. Stwierdzono tu także nowoczesne chedery oraz szkołę dla dziewcząt z religijnych rodzin – BEJS JAKOW.
 
W kontaktach codziennych, między ludnością polską a żydowską, występowały okresy relacji mniej lub bardziej poprawnych. Wzrost antysemickich postaw, podobnie zresztą jak w całej Polsce, dał o sobie znać w latach 30-tych. 15 grudnia 1936 r. doszło tu do zajść połączonych z atakami na Żydów i ich sklepy. Z kolej 7 stycznia 1937 r. miały także miejsce antysemickie ekscesy, w wyniku których jedna osoba została zabita, cztery ciężko ranne, a około 10 osób odniosło łagodniejsze urazy. Raniono również dwóch oficerów policji i 14 szeregowych policjantów. Policja aresztowała 41 osób.
 
II wojna światowa rozpoczęła się w Czyżewie bombardowaniem stacji kolejowej 1 września.  10września 1939 r. wkraczają tu wojska niemieckie, a w październiku wojska sowieckie. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow utworzono „Czyżewski rajon białostockoj obłasti zapadnoj Białorusi”.W czerwcu 1941 r. osada dostała się ponownie pod okupację niemiecką. Zaraz po wkroczeniu najeźdźcy nakazali rozbicie pomników Lenina i Stalina. Doktor Marian Godlewski z Warszawy, ówczesny mieszkaniec Czyżewa, tak oto wspomina: „Rosjanie postawili pomnik Lenina - stojący na rynku w Czyżewie oraz Stalina - popiersie na dworcu kolejowym, skwerek koło stacji kolejowej. Od stacji do miasteczka było około 1km. Zaraz po zajęciu miasta Niemcy w kilka dni zegnali wszystkich Żydów z Czyżewa i nakazali im rozbić pomnik Lenina, następnie iść na stację i rozbić pomnik Stalina, potem nieść resztki obu pomników na nosiłkach, śpiewać pieśni pogrzebowe żydowskie; po tej procesji wrzucić te rozbite posągi do rzeki Brok.” Przybyłe wkrótce jednostki gestapo rozpoczęły akcję likwidacji ludności żydowskiej. Znaczna grupa schwytanych Żydów została zagoniona w zacisze wsi Mianówek, gdzie wraz z współwyznawcami z Zaręb Kościelnych zostali zamordowani i zakopani w rowie przeciwczołgowym (ok. 5  tys. osób).  Pozostałych  zgromadzono w getcie (okolice dzisiejszej ul. Polnej), które zasłynęło z jednych z cięższych warunków życia w województwie białostockim. Jego mieszkańców zatrudniano do prac budowlanych w mieście i okolicach oraz do budowy  i remontowania torów kolejowych. 2 listopada getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańcy zostali wysłani do obozu zagłady w Treblince.
 
Na przestrzeni stuleci gmina żydowska w Czyżewie posiadała co najmniej dwa miejsca spoczynku. Pierwszy „dom życia wiecznego – bejt olam” założono najprawdopodobniej w początkach XVIII w. wraz z powołaniem gminy. Zwano go potocznie cmentarzem starym. Czyżewska Księga Pamięci wspomina iż „świadectwem obecności Żydów w Czyżewie były nagrobki i płyty nagrobne na starym cmentarzu. Mówiły o setkach czyżewskich Żydów spoczywających pod nimi”. W początkach XIX stulecia obszar kirkutu zajmował około 0,4 hektara. W 1820 roku teren okazał się za mały i został zamknięty z powodu braku miejsca.  W okresie dwudziestolecia międzywojennego, staraniem władz gminnych, cmentarz został ogrodzony murem z czerwonej cegły. Po nekropolii nie zachował się jakikolwiek ślad.
 
Drugi cmentarz tzw. „nowy” założono w latach 20-tych XIX wieku. Niestety miejsce pochówków wielu rodzin żydowskich jest zdewastowane i zbezczeszczone. Ocalały tylko dwa nagrobki, a właściwie ich resztki! Tam gdzie leżą ludzkie szczątki zaobserwować można zaśmiecone pole zarośnięte drzewami, krzakami oraz gęstą roślinnością. Pełno jest opon, rozbitego szkła i puszek po piwie. Mimo to, udało mi się ustalić położenie i powojenne losy kirkutu. Cmentarz zlokalizowany jest południowo-wschodniej części osady. Jego powierzchnia obecnie wynosi około  1,3 hektara. W sąsiedztwie kirkutu, przy ulicy Zarębskiej w 1860 r. wytyczono cmentarz katolicki o znacznie skromniejszej powierzchni. „Przed wojną  kirkut otoczony był murem z czerwonej cegły. Był dość duży i ładny” – wspomina starsza kobieta, która chce pozostać anonimowa. W czasie II wojny światowej cmentarz został całkowicie zdewastowany. Ponoć jeszcze w latach 50-tych było widać groby i kamienne macewy – niestety bardzo zniszczone. Po wojnie opuszczony cmentarz stał się źródłem kamienia budowlanego. Na jego terenie do naszych czasów zachowały tylko dwa nagrobki, a szczerze mówiąc  ich resztki! Jeden z nich „przypominający  stolik” służy od sześćdziesięciu lat jako miejsce potajemnych schadzek i popijawek. „Miejscowi pijacy używają go jako miejsca libacji. U nas się chodzi na Żydka” – mówi jedna z mieszkanek Czyżewa. Drugi nagrobek znajduje się w miejscu zarośniętym krzewami – nieopodal pokazanego na fotografii. Latem trudno jest go zauważyć. Zachowane ślady cmentarza mimo dewastacji stanowią cenną pozostałość kultury żydowskiej rozwijającej się tu od XVII stulecia.
 
W odległości około 3 km od drogi Zaręby Kościelne-Czyżew znajduje się wieś Mianówek. Pochowana jest tam ludność żydowska z Czyżewa i Zarębów Kościelnych, zamordowana przez Niemców w sierpniu 1941 r. W miejscu męczeństwa znajduje się podłużna mogiła w betonowym obramowaniu, ogrodzona metalowym płotem. Miejsce egzekucji upamiętnia granitowy pomnik wykonany w 1959 r. z napisami w językach polskich i hebrajskim wykuty w półkolistych tablicach. Niżej treść w języku polskim: „Tu w masowej mogile spoczywają szczątki 5000 Żydów mężczyzn, kobiet i dzieci miasteczek Zaręby Kościelne, Czyżewa, Andrzejewa i okolicy bestialsko zamordowanych przez hitlerowskich ludobójców jesienią 1941 r. Jedyną ich zbrodnią było to że byli Żydami. Cześć ich pamięci”.