Cmentarz żydowski w Mikołajkach jest położony zachodniej stronie ul. Dybowskiej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną nr 465, na planie zbliżonym do rombu, o powierzchni 583 m kw.

W różnych publikacjach założenie cmentarza datuje się na 1881 r., jednak zachowane nagrobki z 1862 r. i 1847/1848 r. świadczą, że cmentarz powstał wcześniej.

W 2016 r. w obrębie cmentarza zidentyfikowano 27 macew w różnym stanie zachowania oraz 20 grobów bez tablic nagrobnych lub bez czytelnych epitafiów. Część macew jest przemieszczonych względem właściwego miejsca pochówku. Najstarszym nagrobkiem jest destrukt macewy, z imieniem Icchak i datą zgonu 12 [....] 5608 r. (1847/1848 r. według kalendarza gregoriańskiego). Najmłodsza macewa stoi na grobie Georga Schetzera (Jehudy syna Jakowa), zmarłego 30 listopada 1931 roku.

Pochówków dokonywano w układzie rzędowym, jednak bez częstego na cmentarzach żydowskich podziału na kwatery męskie i żeńskie. Chronologiczną kolejność pochówków widać jedynie w dwóch skrajnych rzędach w zachodniej części cmentarza, gdzie znajdują się groby osób zmarłych w latach 1880-1894. Najstarsze cztery macewy z lat 1847/48, 1862 i 1868 stoją w centralnej części, w stosunkowo niewielkim oddaleniu od siebie, przy czym destrukt nagrobka z 1847/1848 r. jest najprawdopodobniej przemieszczony w stosunku do grobu. Trzy najmłodsze nagrobki z lat 1911, 1912, 1931 są rozproszone w różnych sektorach cmentarza.

Nagrobki to z reguły stele w formie stojących pionowo prostokątów, zakończonych łukami podkowiastymi, wklęsło-wypukłymi z uskokiem. Pojedyncze nagrobki mają formę obelisków. Większość nagrobków posadowiono na cokołach i postumentach, a groby posiadają obramowanie. Jako materiał do wykonania nagrobków używano piaskowca i betonu (tego ostatniego głównie do obramienia grobów), rzadziej granitu.

Inskrypcje wykonywano metodą wklęsłą. Najczęściej występują inskrypcje mieszane, w języku hebrajskim i niemieckim, przy czym widoczny jest priorytet języka hebrajskiego. Wersję hebrajską często ryto na awersie nagrobka, a niemiecką - na rewersie, lub wersję hebrajską u góry, a niemiecką - w dolnej części macewy.

Zdobienia macew ograniczają się do wyodrębnienia pola lub płyciny inskrypcyjnej oraz odcięcia płaszczyzny inskrypcyjnej od przyczółka. Z bogatego zestawu charakterystycznych dla żydowskiej sztuki sepulkralnej symboli tylko w zwieńczeniu jednego nagrobka pojawiają się dłonie w geście błogosławieństwa. Inne naczółki dekorowano motywami geometrycznymi i florystycznymi.

Cmentarz otacza ogrodzenie z metalowej siatki. Brak furtki, skradzionej kilka lat temu. Wzdłuż granic cmentarza rośne kilkanaście lip i jesionów.

W 2006 r. cmentarz został uporządkowany staraniem mieszkańców Mikołajek i Zboru Kościoła Zielonoświątkowego "Emaus" w Mikołajkach.

Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa warmińsko-mazurskiego ( nr rej.: A-882 z 22.11.1991).

To jeden z ponad 150 cmentarzy, które posiada Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Prosimy, pomóż nam utrzymać to miejsce pochówku Żydów z Mikołajek. Napisz do nas, aby omówić formę Twojego wsparcia: fodz@fodz.pl.  

Tekst: Krzysztof Bielawski