Cmentarz żydowski w Szczuczynie znajduje się w północnej części miejscowości, po wschodniej stronie ul. Grunwaldzkiej, jest oddalony około 1,3 km od rynku.  Cmentarz zajmuje działkę na planie trapezu o powierzchni 3,47 ha, położoną na terenie płaskim.

Cmentarz  powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX w. Pozycje budżetowe związane z prowadzeniem cmentarza wyszczególniono w Etacie Dochodów i Wydatków Funduszu Bóżniczego Okręgu Szczuczyńskiego na lata 1845–1847. W 1874 r. w północno-zachodnim narożniku cmentarza wzniesiono dom przedpogrzebowy. Cmentarz był ogrodzony kamiennym murem. Na początku XX w. powierzchnia cmentarza była niemal całkowicie zajęta przez groby. W 1903 r. Szczuczyński Dozór Bóżniczy poszerzył cmentarz od strony wschodniej, zakupując od Anieli Choynowskiej działkę o powierzchni trzech dwustuprętowych mórg.

Jak wynika z materiału ikonograficznego dostępnego na stronie www.szczuczyn.com oraz w książce Tomasza Wiśniewskiego Nieistniejące mniejsze cmentarze żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy, przed 1939 r. cmentarz był częściowo porośnięty drzewami. Macewy były wykonane z płyt piaskowcowych oraz z polnych kamieni granitowych, niektóre mocowano w betonowych tumbach. Występowały także charakterystyczne dla Podlasia nagrobki w formie betonowych słupów o podstawie czworobocznej, zakończonych ostrosłupem, z tablicą epitafijną umocowaną w płycinie ściany frontowej. Dominującym językiem inskrypcji był język hebrajski. Macewy były ozdobione polichromiami, w ich zwieńczeniach umieszczano płaskorzeźbione symbole charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej, m.in.: świece, świeczniki, ptaki, skarbony, gwiazdy Dawida.

W 1941 r. cmentarz stał się miejscem kaźni i pochówku ofiar pogromów, do których doszło po rozpoczęciu wojny pomiędzy III Rzeszą i Związkiem Radzieckim. Pochowano na nim m.in. ciała osób zabitych  25 czerwca 1941 r. w różnych punktach miasta. Na cmentarzu doszło również do mordu około 100 mężczyzn. Basia Kacper w relacji przechowywanej w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie (relacja nr 1958/301) zeznała: „Tydzień przed utworzeniem getta, polscy stróże wypędzili wszystkich, nie pozostawiając nikogo w domu, jakoby do wyrywania trawy. Zapędzono ich na cmentarz. Pozostawiono jedynie kobiety i kilku mężczyzn. Na drugi dzień znaleziono 100 mężczyzn w bratnim grobie. Wśród zamordowanych byli: syn Jony Lewinowicza Panisz z synem Meirem, Jeszaja Kokoszko, Malkiel Lipsztejn i inni. Rabina śmiertelnie pobito”.

Prawdopodobnie podczas wojny rozpoczął się proces dewastacji cmentarza, który kontynuowano w kolejnych dekadach. Usunięto nagrobki, rozebrano mur. Teren był użytkowany do wypasu zwierząt. Dom przedpogrzebowy został zaadaptowany do celów mieszkalnych.

21 czerwca 1965 r. Minister Gospodarki Komunalnej w następstwie uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Szczuczynie z 18 września 1964 r. podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza o powierzchni 3,47 ha.

W latach 60. w północno-zachodnim narożniku cmentarza ustawiono pomnik z inskrypcją przypisującą sprawstwo zbrodni z 1941 r. Niemcom oraz z błędną datą tych wydarzeń: „W tym miejscu w m-cu sierpniu 1941 r. faszyści bestialsko zamordowali 600 osób narodowości żydowskiej. Cześć ich pamięci”.

17 lipca 2023 r. w ramach restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich działka o powierzchni 3,4230 ha stała się własnością Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. 19 marca 2024 r. ZGWŻ na podstawie aktu darowizny przekazał cmentarz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Około 20% powierzchni porasta las, pozostałą część – trawa i samosiejki.  Obecnie w jego obrębie znajdują się niewielkie fragmenty macew, betonowe podmurówki nagrobków oraz relikty ogrodzenia. W latach 2016-2017 z inicjatywy Mirosława Tryczyka i ks. Wojciecha Lemańskiego we wschodniej części cmentarza, nad domniemanym grobem ofiar pogromu z 1941 r. ułożono około 20-30 fragmentów odnalezionych macew.

Przy ul. Grunwaldzkiej 6a znajduje się zdewastowany parterowy, kryty dwuspadowym dachem z eternitu budynek o przybliżonych wymiarach podstawy 7 x 15 m, do 1941 r. pełniący funkcję domu przedpogrzebowego. Na jego murze widoczna jest data budowy – 1874 r.

Obiekt nie jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych, posiada wpisy w gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków.

Krzysztof Bielawski