Cmentarz żydowski w Jarosławiu znajduje się przy ul. Kruhel Pawłosiowski, na niewielkim wzniesieniu.

Cmentarz powstał w 1699 r., a jego funkcjonowanie rok później zatwierdził Sejm Czterech Ziem. Granice cmentarza wyznaczyli rabini Naftali Kohen z Poznania, Saul z Krakowa, Zecharje Mendel z Krakowa oraz Menachem Mendel z Lwowa.

Z tytułu posiadania cmentarza Żydzi jarosławscy byli zobowiązani do corocznego płacenia proboszczowi miejscowej parafii 7 złp. Dzięki staraniom rabina Arona z Krakowca w 1741 r. wykopano studnię służącą do rytualnych ablucji.

Na cmentarzu pochowano m.in. rabina Majera z Husakowa, cadyka Zacharię Mendla, jego następcę Menachema Zeewa oraz Szymona syna Izraela Awrahama Marylesa, zmarłego 1 października 1849 r. (15 tiszri 5610 r.) – ucznia Eliemelecha z Leżajska, Jaakowa Horowica „Widzącego z Lublina”, Menachema Mendla z Rymanowa i Cwi Hirsza z Żydaczowa, autora księgi Torat Szymon.

W 1869 r. podczas antysemickich zamieszek w Jarosławiu cmentarz uległ dewastacji.

W latach 20. XX w. gmina żydowska zakupiła od Anny Cieślik za 1500 zł sąsiadujący z cmentarzem budynek i przeznaczyła go na stróżówkę. W tym czasie cmentarz powiększono cmentarz o pół morgi. Rozważano także możliwość urządzenia nowego cmentarza, jednak nie doszło do jego powstania. W 1927 r. członkowie gminy wyznaniowej utyskiwali: „Obecny cmentarz mieści się we wsi Pełkinie, oddalonej o 7 km od Jarosławia, co powoduje, że w razie niepogody lub wśród mrozów nawet najbliżsi krewni nie mogą oddać ostatniej usługi zmarłym, a okazanie im pietyzmu przez odwiedzanie grobów dla przeważnej części ludności staje się wprost niemożliwe z powodu złej drogi lub znacznych kosztów wyjazdów na cmentarz”.

W latach drugiej wojny światowej na cmentarzu pochowano kilkudziesięciu Żydów zamordowanych przez Niemców, między innymi 36 osób zabitych 1 sierpnia 1943 r. w Wólce Pełkińskiej oraz członków rodziny Amadów, znalezionych przez Niemców w gospodarstwie Szymona Fołty.

Podczas wojny rozpoczęła się dewastacja cmentarza. Na rozkaz Niemców rozebrano mur i dom przedpogrzebowy, a nagrobkami utwardzono drogi w pobliżu cmentarza oraz wybrukowano podwórza na terenie opactwa sióstr benedyktynek, przekształconego wówczas na areszt gestapo. Proces destrukcji był kontynuowany w kolejnych dekadach. Część cmentarza została zajęta, wzniesiono na niej budynek gospodarczy.

Po 1945 r. cmentarzem opiekował się Emanuel Silberman, członek Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Przemyślu. Na jego zlecenie prace porządkowe wykonywał Marian Cieślik. Po rozwiązaniu przemyskiej kongregacji cmentarzem zajmowały się oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Przemyślu oraz Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Krakowie, kontynuując współpracę z Cieślikiem.

27 lipca 1957 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Jarosławiu przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza. Zarządzenie w tej sprawie Minister Gospodarki Komunalnej podpisał 8 grudnia 1961 r.

10 marca 2004 r., w wyniku procesu restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich, właścicielem działki cmentarnej o powierzchni 2,1952 ha został Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, który 2 września 2004 r. aktem darowizny przekazał cmentarz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Wskutek zasiedzenia fragment cmentarza jest własnością osoby prywatnej.

W 2005 r. na zlecenie rabina Daniela Rokeacha i Izraela Meira Gabaja wzniesiono ohel nad grobami Szymona Marylesa i członków jego rodziny, m.in. syna Bunema Menachema Mendla Marylesa. Staraniem Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego została zbudowana droga dojazdowa do cmentarza.

Do dziś przetrwało kilkadziesiąt nagrobków lub ich fragmentów, w większości pochodzących z początku XX w. Zachowane nagrobki są najczęściej wykonane z piaskowca, w formie tradycyjnej macewy. W zwieńczeniach stel wyryto typowe dla żydowskiej sztuki sepulkralnej symbole, przedstawiające między innymi: lwy (m. in. na nagrobku zmarłego w 1908 r. Markusa Sontaga, zmarłego w 1899 r. Abrahama Arona Blata), szafy z księgami (nagrobek Zeewa Izraela, zm. 1902 r.), korony (macewy m. in. Joszuy Sztrausa zm. w 1923 r., Markusa Metzgera zm. w 1902 r.), dzbany (nagrobek Icchaka Bekalena zm. w 1920 r.), świeczniki (macewa Rosy i Emilii Forst, zm. w 1913 r.). Cmentarz jest nieogrodzony, porośnięty lasem. Granice są zatarte, częściowo czytelne na podstawie reliktów muru i okopu.

Cmentarz jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa podkarpackiego.

Chęć wejścia do ohelu należy zgłaszać z wyprzedzeniem osobie udostępniającej klucz (tel. 726 491 981).

Autor: Krzysztof Bielawski